24 Kasım 2020, Salı
PERTEK’TEN AYRILIŞ
Eğin’den
bu yana iki gündür hiç yürümedik sayılır.
Nihayet bugün Eğin’de yapmış olduğumuz gibi sert çıkış ve inişli bir yürüyüş yapacağız, Dersim Aleviliği için çok önemli ve kutsal görülen bir ziyarete gideceğiz, DÜZGÜN BABA Ziyareti’ ne.
Geçen sene Ocak ayında o bölgeden geçerken kar ve tipiden dolayı Düzgün Baba’ya çıkamamış, çıkmak bir yana Pülümür’de mahsur kalmıştım.
Sabah
erken sayılmayacak bir saatte kalkıyoruz. Hazırlıklarımızı yaptıktan sonra yola
çıkıyoruz. Hava açık ve güneşli. Yağmur yok, bulut yok. Bizim için sorunsuz bir
yürüyüş olacak, ama bu bölgenin bu mevsimde bir damla bile yağmur almaması hiç
de hayra alamet değil.
Bölgeyi
coğrafi olarak ne kadar iyi bilirseniz bilin, eski katlanır haritaların yerine
çok gelişmiş konumlandırmalı uydu haritaları kullanırsanız kullanın, sizin yine
de bir kılavuza ihtiyacınız var.
Çok
eskilere gitmeye gerek yok, 100 yıl öncesine kadar bile gitseniz, size bu
gezinizde, bu yürüyüşünüzde Toroslar’ da geyik dediğimiz, “giği”, Karadeniz’de
yaban keçisi dediğimiz “elik”, Dersim bölgesinde “Hızır’ın Davarı” dediğimiz
çengel boynuzlu bir dağ keçisi kılavuzluk ederdi.
Bu
hayvanlar sizi götürüp götürüp uçurumun kenarına bırakmazdı.
Pir
Sultan ise bunun böyle olduğunu yaşayıp görmüş ve “Ötme Bülbül Ötme” deyişinde
zikretmiştir.
Kırk
yıl dağda gezen dervişin, pirin, yurtsuz bir insanın kendisine geyikleri
kılavuz etmesinde sır nedir acaba?
Geyiklerin de mi dili var, yoksa karşımıza çıkan başka bir varlık mı?
Haberim duyarsın peyiklerinen[1]
Yaremi sarsınlar şehitlerinen
Kırk yıl dağda gezdim geyiklerinen
Dost senin derdinden ben yana yana
Ya dost ya dost ya dost dost…
Abdal Pir Sultanım doldum eksildim
Ancak,
Eğin’ i de Dersim bölgesi olarak sayarsak, Eğin’de Fırat kenarına su içmeye
inmiş bir anne ve iki yavrusundan başka kaç gündür ne karada kaçan bir geyik ne
de havada uçan bir keklik sürüsü görebildik.
Bize
görülmeseler de olur, ama varlıklarından, artık bu bölgede var olduklarından
bile emin olamıyoruz.
Ama
1900 yılında Tiflis’te yayınlanan elimizdeki bir kaynağı rehber alarak, Dersim’e,
Dersim’ in kalbine doğru yola devam hiç de zor olmayacak gibi görünüyor.
Zaten bizim bu seyahatimizin adına da aynı kitap rehberlik, kılavuzluk yapmadı mı? DERSİM SEYAHATNAME
Seyahatname
yazarı Antranik (YERİTSYAN) bizim gibi daha Dersim’e ilk adım atarken, daha
seyahatnamesinin dokuzuncu satırında başlıyor anlatmaya.
“Bu sefer tamamen yabancı bir diyara, hakkında konuşanın çok, ama bilenin ve görenin az olduğu Dersim’e gidecektik.”[2]
İyi
ama biz daha Pertek’ten çıkamadık ki. Rahip KARAKİN ile birlikte biz de
Pertek’e gelmiştik. Anlatalım bakalım Pertek’ten[3].
“Gün kararıyor. Köyleri ve Pertak Kalesi’nin[4]
tepesini görüyoruz ama yine de mola vermeğe karar verdiğimiz Pertak oldukça
uzakta bulunuyor. Palu Irmağı ya da diğer adıyla Fırat ay ışığı altında
çalkalanmaya başladı. Gönlümü nasıl da etkiliyorsun ey Fırat! Yolumuzu
kaybettik ve eski Pertak’ın harabeleri arasına düştük. Döne döne Pertak
bağlarını güçlükle bulabildik. Bin bir güçlükle bir Ermeni’nin kapısını
çaldığımızda saat gece yarısı üç buçuktu. Ev sahipleri yaşlı Manuk ve Kaspar
kardeşler bin bir kuşkuyla bizi içeri aldılar. Damda uyuduk. Pertak’tan öte
yolu ne polis biliyor ne de katırcımız. Müdüre bir dilekçe göndererek Perin’e[5]
kadar bir atlı polis vermesini istedim. Polis olmadığını söyleyip büyük bir
nezaketle özür diledikten sonra korkulacak bir şey olmadığını, sabaha kadar
birini bulmaya çalışacağını da ekledi. Sabahleyin ağaçların arasında su kıyısında
kahvaltı edip, Pertaklı Ermenilerle sohbet ettik. Tam o sırada on iki
yaşlarında güçlü bir Kürt çocuğu yanımıza gelerek Perin’e kadar eşlik etmesi
için müdür tarafından yollandığını söyledi. “İsmin nedir?” diye sordum. “Sılo,
ben zaptiyeyim” diye cevapladı. Biraz şaşırdık. O kendinden gayet emin, “Ben
cesurum, yolları iyi bilirim, sizi emniyet içinde götürebilirim” dedi.
Konuşmaları hoşumuza gitmişti, kendisini öncülük etmesi için kabul ettik.
Bugün artık Pertek’ te ne bağ ve bahçe ne de büyük pazar var. İlçenin bir ucundan bir ucuna on beş dakikada yürüyebilirsiniz.
İki yanından Murat Nehri’nin geçtiği Pertek Kalesi ise Keban Baraj Gölü içinde bir adacık gibi duruyor, imkanlarınız yoksa kaleye gitmek ve çıkmak çok zor.
Neyse ki Keban Barajı su tutmaya başlamadan önce bazı yapılar bugünkü ilçe
merkezine taşınırken, Fırat’ ın karşı tarafında ise aralarında Halet ÇAMBEL, Hamit
Zübeyr KOŞAY gibi değerli arkeologlar tarafından da bazı höyüklerde ciddi
kurtarma kazıları yapıldı.
Kartın üst tarafında Küçük Asya’dan Hediye yazıyor. Pertek’ in tam karşı yükseltisinde Pertek Kalesi bulunuyor. Etrafından akan ise Murat Nehri
 |
| Sungur Bey Camisi |
 |
| Çelebi Ağa Camisi |
ODTÜ-Mimarlık Fakültesi’nin 16. Yüzyıla ait bu iki caminin her bir taşını numaralandırarak kusursuz bir şekilde bugünkü yerlerine taşıması tam bir başarı öyküsüdür.
Tam yola çıkalım derken Rahip KARAKİN de takılıyor peşimize, “kaybolursunuz” diyerek. Ne de olsa onun yanında 12 yaşında cesur bir zaptiye var.
Pertek’
ten yola birlikte çıkıyoruz. Bugünkü kara yolunu kullandığımızı zannetmeyin.
Eski, bağların arasından geçen kestirme yolu kullanıyoruz. Rehberimiz de var
nasıl olsa biz Selman’la onları takip ediyoruz.
“Beş saat sonra, İsak Bey’in sahibi olduğu Paşavank Köyü’ne[8]
vardık. Köyde seksen haneden fazla Ermeni ikamet ediyor. Evler, bağlar, topraklar,
dağlar her şey beyin malı. Ve Bey bir dakika içinde hepsini kapı dışarı
edebilir ya da birinin evini veya bağını diğerine verebilir.”[9]
Rahip KARAKİN buradan, Paşavank-Pınarlar Köyü’nden sonra bizden ayrılacağını, bize kısaca “artık başınızın çaresine bakın, ben buradan sonra Vasgert Köyü’ne [10]gideceğim” diyerek bizden ayrılıp doğuya yol alacağını söylüyor, biz ise Selman’la kuzey doğuya doğru yolumuza devam ediyoruz.
Düzgün
Baba Ziyareti için güzergahımız Pertek-Tunceli-Pülümür Yolu-Kutu Deresi-Nazimiye
Kıl Köyü olacak. Pertek ilçe merkezinden ziyaretin olduğu Kıl Köy’ e kadar
mesafe motorlu araçla oldukça kısa aslında.
Tunceli
neredeyse bir adım gibi, 52 km, ama gelin siz onu bir de 1900’lerin başında
Dersim’i dolaşan ANTRANİK’ e sorun.
Derin
vadiler, geçit vermez ırmaklar, sık ormanlar, kılavuzunuz yoksa yol iz bulamaz,
geçitlerden geçemezsiniz. Dersim’ in her yeri birbirine ancak bilenlerin,
rehberlerin, kılavuzların, çengel boynuzlu dağ keçilerinin bilebildiği
geçitlerle bağlanır.
Siz
bakmayın şimdi her yere kara yolu ile kolayca ulaşıldığına. Siz bakmayın şimdi
o her birinin önüne, arkasına, ortasına, yanlarına gemler vurularak şimdilik
dizginlenmiş gibi duran Dersim akarsularına.
O
akarsular şimdi değil Rahip KARAKİN onları gördüğünde de ağlıyordu adeta.
“Ey su böyle acele acele nereye koşuyorsun! Sana bir sorum
var, şuna cevap ver de öyle git!
O ise ağlamaklı kaçıyordu, sanki arkasından takip edeni vardı. Gidip Mınzur Irmağı’na[11] karıştı. İkisi beraber ele ele vermiş bacı-kardeş gibi Palu’daki ana Fırat’ın koynuna kavuştular.”[12]
Munzur
Çayı’nı biz de geçiyoruz, betondan bir köprünün üzerinden.
Ne Munzur’un acelesi vardı ne de suyun coşkusu. Önünü dizginlemişler, sanki bir göle akıyordu.
Biz şimdi 1900 yılında bir başına bıraktığımız ANTRANİK’ e dönelim, acaba geçuddan[13]geçip Tirişmeg’e[14] varabildi mi?
“Burada da bir geçud geçecektik. Çay epey akıntılı ama suyu
berraktı. Dalgaların arasında sürüyle alabalık vardı.[15]
Çayın kenarında birkaç Kürt kadını çamaşır yıkıyor, bazı gençler de –kızlar,
oğlanlar- buz gibi suda yıkanıyorlardı.
Kılavuzumuz Mesrop, çayda yıkanan gençlerden birine seslenip,
geçudun nerede olduğunu sordu. Kürt delikanlı geçudu gösterdi; ama biz
kendisinin önümüze düşüp bizzat önderlik etmesini istedik, ne kadar isterse
karşılığını ödeyeceğimizi söyledik. Kürt kabul etti, ben de ne kadar istediğini
sordum. Son derece ciddi bir tavırla sadece bir deste sigara kağıdı istedi.
Şaşırdım, şaka yapıyor sandım. Beş kuruş teklif ettim bizi çaydan geçirmesi
için, ama o yine talebinde ısrar etti:
“Eğer kağıt verecekseniz yol gösteririm, yoksa yok!”
“On kuruş vereyim.”
“Yok, yok ağa, ben öyle şeylerden anlamam. Siz
şehirlisiniz, şeytan adamlarsınız. Siz insanı durduğu yerde kandırırsınız.
Neyime lazım on kuruş dediğin? Eğer şimdi sigara kağıdınıverirsen, kadını ve
çocuğu kucaklar geçiririm. Yok vermiyorsan geçiremem, başka birini bulun.”
Kürt’ün mütevazı, son derece samimi, aynı zamanda saf biri
olduğunu anladım. Çıkardım, bir yerine iki kağıt verdim. Baktı ki kağıtlar iki
deste, birini geri verdi.
“Bir tane için pazarlık ettim. Siz yanlışlıkla iki tane
verdiniz, birini alın.”
“O da sana hediye olsun.”
Kürt şaşırarak Mesrop’ a Kürtçe çok mu zengin olduğumu
sordu.
Kürt soyundu, yanımızdaki kadını, Marhatun’ u omuzlarına,
bebeği de kucağına alarak büyük bir cesaretle suya girdi. Biz de onu takip
ettik ve beş dakikada çayın karşı tarafına kolayca geçtik; su göğsümüze kadar
çıkmıştı ama.
Elbiselerimizi giydikten sonra Munzur Çayını vadisiyle baş başa bıraktık ve sağa sola kıvrılan yoldan tırmana tırmana, Munzur’dan 50-60 metre yüksekte kalan küçük bir ovaya çıkıp 25 haneli Tirişmeg köyüne vardık. Geceyi orada geçirecektik.”[16]
Biz ANTRANİK’ in geçtiği geçitten geçmiyoruz. Altından ne aktığını bile fark etmeyecek kadar sevimsiz ve soğuk duran gri renkli beton bir köprünün üzerinden geçerek Tunceli’ye varıyoruz.
CEMAL SÜREYA İÇİN
Burada
başka bir bacı-kardeş kavuşmasına şahit oluyoruz.
Kutu
Deresi – Pülümür Çayı ile Munzur Çayı Tunceli’ ye girişte sizi karşılar, siz o
bacı-kardeşin kavuşmasına şahit olur, coşarsınız.
Ama
Munzur Çayı’nı vadi boyunca, Kutu Deresi boyunca, Pülümür’e kadar- Kuzican’a
kadar takip ederseniz önce Kırmızı Köprü’ ye sonra da Pülümür’e, Kuzican’ a,
orada Cemal Süreya’ya ulaşırsınız, benim karlı bir kış günü ulaşıp gönüllü
mahsur kaldığım gibi ve gönüllü olarak şairin heykeli önünde donup kaldığım
gibi.
Şair
sizi karşılar 75 yıllık sürgün anısı ile dönüp geldiği ve toprağına çöktüğü memleketinde.
“Ben bir yük
vagonunda açtım gözlerimi. Bizi bir kamyona doldurdular. Tüfekli iki erin nezaretinde.
Sonra o iki erle yük vagonuna doldurdular. Günlerce yolculuktan sonra bir köye
attılar. Tarih öncesi köpekler havlıyordu. Aklımdan hiç çıkmaz o yolculuk, o
havlamalar, polisler. Duyarlığım biraz da o çocukluk izlenimleriyle besleniyor
belki. Annem sürgünde öldü, babam sürgünde öldü.”
Daha
ilk kilometrelerde yol sizi içine alır, çay sizi içine çeker. Derin ve daralan,
derinleştikçe ve daraldıkça belirsizleşen bir coğrafyaya doğru gidersiniz.
Asıl
Dersim’e, Dersim’ in kalbine şimdi giriyor olursunuz.
Rahip KARAKİN de çoktan varmış Dersim’ in kalbine. Dersim coğrafyasını anlatışına bakılırsa o buraya, Dersim’in kalbine Kiğı üzerinden gelmiş olmalı.
“Dersim iki kısma ayrılmış. Birinci kısmını Mınzur dağları oluşturuyor, Dujik[17] denilen de bu kısım. Otlağı, suyu ve çalıları bol, ünlü Ovacık Vadisi burada yer alıyor. İkinci kısım ise Kiğı, Tercan ve Erzincan taraflarına uzanan ve Kuzican’ın[18] yer aldığı esas Dersim. Bazıları Mınzur ve Dujik’ i ayrı ayrı bölgeler niteleyerek Dersim’ i üç bölgeye ayırıyorlar.” [19]
DÜZGÜN BABA’YA - BAVA DUZGİ’YE DOĞRU
Biz
esas Dersim’e doğru yönelmiyoruz, Tunceli çıkışından hemen sonra sağa ayrılan
tali yola saparak Düzgün Baba yön levhalarını izleyerek ziyaretin olduğu Kıl
Köyü’ne doğru gidiyoruz.
Ancak biz yoldan Düzgün Baba Ziyareti’ ne saparken 1900 yılında bir başına bıraktığımız ve Havlor[20]Surp Garabet Manastırı üzerinden Ovacık’ a gitmekte olan ANTRANİK karşılaştığı esas Dersim coğrafyası karşısında korku ile karışık bir hayranlıkla gördüklerini seyahatnamesine şöyle yazıyordu.
“Biz ilerledikçe yolumuz öylesine daralıp belirsizleşiyordu ki, zaman zaman bir patikadaymış gibi yol alıyor, meşe ağaçları etrafımızda bir duvar oluşturup bizi engelliyordu; çok zor ilerliyorduk. Afrika’daki Büyük Sahra nasıl pusulasız geçilmezse, Dersim’ in korku salan dağlarından, dipsiz vadilerinden ve sık ormanlarından da kılavuzsuz, hele yöreyi iyi tanıyan yerli bir Kürt olmadan geçmek imkansızdır. Çölde işe yarayan pusulanın zaten Dersim’ de bir anlamı da yoktu; zira yolunuzu bir kere şaşırdınız mı, artık yönünüz doğru olsa bile gitmek istediğiniz yere ulaşamazdınız. Çünkü o yanlış yollarda karşınıza korkunç uçurumlar, sarp kayalar, yokuşuyla inişiyle dünyada eşi görülmemiş, insan gücünün çaresiz kaldığı aşılmaz engeller çıkacaktır.”[21]
Biz Düzgün Baba tarafına giderken Antranik de Dujik Baba tarafına, Dersim’in en yüksek noktasına, Munzurlar’ ın en yüksek noktasına doğru gidiyordu son ayrıldığımızda.
Kıl Köyü’ne doğru giderken kahverengi levha üzerine yazılı Sinan Köprüsü yazısı ilgimizi çekiyor, ama levha kısa bir süre sonra kayboluyor, köprüyü merak ederek yola devam ediyoruz.
Nihayet
vardığımız Kıl Köyü’nden az yukarıda olan ve Düzgün Baba Ziyareti’ ne çıkmadan
önce son hazırlıkların yapıldığı, kurbanların kesildiği, cemlerin yapıldığı
meydana varıyoruz.
Salgın
ve mevsim nedeniyle kimseler yok gibi. Sadece iki aile gelmiş ve kurbanlarını
kesiyorlar. Salgın olmaması halinde gidip ailelerle sohbet etmek istiyoruz,
ancak bu bizden ziyade aileleri tedirgin edeceği için bundan vaz geçiyoruz.
Son
hazırlıklarımızı da yaparak yıllardır hep ertelediğim, bir türlü gelemediğim,
her seferinde kendimce bahaneler ürettiğim Düzgün Baba Ziyareti’ ne çıkmak için
yola koyuluyoruz.
İlk metrelerden itibaren toprak zeminde başlayan sert yükseliş kısa süre sonra bizi kayalıklara götürüyor ve bundan sonrası hep kayalık olan bir tırmanışa başlıyoruz.
Yol
üzerinde su kaynağı olup olmadığını soruyorum Selman’a, var diyor. Yukarıda
Haskar Çeşmesi var.
Yanıma
yeteri kadar su almış olmama rağmen, kaynak su, kutsal su adına Haskar
Çeşmesi’nden içmek istiyorum.
Eğin’deki
çıkışlarımıza benzer çok sert bir çıkışla ziyaret yolunda tırmanışa devam
ediyoruz.
Henüz
Dersim Dağları’nı ve coğrafyayı tepelerden, yükseklerden görebilmiş değiliz.
Haskar
Çeşmesi’ ne varmadan büyükçe bir kayanın üzerinden akan suyu görünce kaynağın
kurumamış olduğunu düşünüp seviniyorum. Kayanın yanına varınca o su olarak
gördüğümün geceden donan su sızıntısının güneşte parlayan buz hali olduğunu
anlıyorum.
Haskar
Çeşmesi’nin olduğu yere giriyoruz. Her yer kuru. Bir damla bile su yok.
Biz Rahip KARAKİN ve ANTRANİK’ ten bir hayli uzaklaştık artık. Haskar’ ı kime soracağız şimdi? Bilinen ve kaynağın köşesine dikilen levhada yazan Haskar’ ın Jele ve Karsini ile birlikte Düzgün Baba’nın yöredeki üç ayrı dağa isimlerini vermiş üç kız kardeşinden biri olduğudur. Tam o arada Gürdal AKSOY bizden söz istiyor ve anlatıyor.
ANAHİTA-XASKAR-HASKAR-ALTUN
“Xaskar[22] adının Ermenice’de “altından yapılma” anlamına gelen ve tanrıça Anahita’nın sıfatı olan oskrhat sözcüğünden ya da aynı sözcükten (oski) türetilmiş benzer bir sıfatın Kırmanckiye uyumlaştırılmış olduğu düşünüldüğünde, bu savın temelsiz olmadığı anlaşılır.
Anahit-Xaskar devamlılığını doğrulayan bir başka inançtan
daha söz etmeliyim. Anahita adı, Avesta dilinde olumsuzluk edatı olan an ile lekeli, pis,
ayıp kusur demek olan ahita
sözcüğünden türetilmiş olup, lekesiz, saf, temiz anlamlarına gelmektedir. Avesta’da
geçtiğine göre, o erkeklerin tohumlarını, kadınların ise sütünü arındırarak
sağlıklı, iyi nesillere vesile olur.
Duzgi Dağı’nın [23] zirvesine yakın bir yerde, Xaskar’ a atfedilen küçük bir su kaynağının oluşu iki figür arasındaki devamlılık ilişkisini ortaya koyan ipuçlarından yalnızca biridir. Her ne kadar başka yörelerdeki kimi ziyaretlerde de benzer inançlara konu olan su kaynakları olsa da, Xaskar’a atfedilen su kaynağından ancak kalbi temiz, arı, duru, günahsız insanlar içtiklerinde kaynağın kurumadığına inanılıyor olması, onun bu “lekesiz tanrıça”nın bir devamı olduğunu 3gösteriyor olmalıdır.”[24]
Gürdal AKSOY devam ediyor anlatmaya; “Bava Duzgi’ nin tanrı Mithra’nın (Ermenice Mehr), kız kardeşi Xaskar’ın ise tanrıça Anahita’nın (Ermenice Anahit) dönüşümleri olduklarını belirtiyor.
Kaynağa
geldiğimizde suyun olmamasını kalbimizin temiz olmamasına yorduk biz de.
Ama
Haskar/Xaskar kelimesinin etimolojik olarak “altından yapılma” olduğunu bilmek
Gürdal AKSOY’ u doğruluyor. Zira A-nahita, Anahit ne kadar lekesiz ise, altın
da element olarak saf, temiz ve lekesizdir.
Anadolu’da
kızlarımıza o nedenle, Anahit kültünün devamı, dönüşümü olmasından dolayı
Altın-Altun isimleri verilir.
Anahit
adı Ermeniler’ de o yüzden hala yaygındır.
Anahit inancının izlerinin tamamıyla silinmeden hala Zile-Acısu Köyü merkezli Anşa Bacılılar Alevi Ocağı’nda devam ettiğini söylemek Anadolu kültürlerinin kökenlerini anlamakta bizi biraz da Anadolu içlerine çeker.
MİTHR-MITHRİDATES-MİHR-MEHR-MİHRİCAN-MİHRİBAN-MİHRALİ-MÖHRELİ
Mitra
veya Mehr’ in Zerdüşt inanışında her
şeyi gören; gerçeğin, sığırların, hasadın ve suyun koruyucusu olduğunu bilmek,
onun dilimize de geçen “mihr” güneş anlamına gelen tanrı olduğunu bilmemizi
kolaylaştırır.
Sezar’ın Zile’ye kadar gelerek savaştığı ve
yendikten sonra o ünlü lakonik sözünü-VENİ-VİDİ-VİCİ- söylediği savaşta
karşılaştığı II. Farnakes’ in babası ünlü VI. Mithridates’ dir
Mithridates ise, Japon imparatorlarında olduğu
gibi, “güneşin verdiği, güneşin bahşettiği, güneşin oğlu” anlamını taşır.
O nedenle Anadolu’ da kızlarımıza bir zamanlar
Mihrican, Mihriban, Mihrimah isimleri verilirdi. Şimdi artık bu isimler eskiyip
demode olduğundan, kızlarımıza ve oğlan çocuklarımıza Mitra-Mehr-Mihr veya
Mihrican yerine ortak bir isim, Güneş ismi veriliyor.
O nedenle bir zamanlar Karapapak-Terekeme
halklarının kahramanı, idolü Möhreli Bey anısına Kars-Erzurum-Ardahan-Artvin
taraflarında doğan oğlan çocuklarına Möhreli -Mihrali Bey – Mehrali adı
verilmiştir. Güneştir ortak isim.
Kültür isimlerde dahi olsa yaşıyor neyse ki.
Haskar Çeşmesi’nden yukarılara, ziyaretin olduğu zirveye doğru çıkmaya devam ediyoruz. Taş ve kaya, toprak zemine ulaşmak çok zor.
Nihayet bir boyuna geldiğimizde Dersim’ in o
eşsiz dağlık coğrafyası da kendini göstermeye başlıyor.
Uzakta Düzgün Baba Dağı’nın zirvesi bir piramit
gibi yükseliyor.
 |
| Haskar Çeşmesi’nden bakış |
 |
Zirveyi
gördüğümüz boyundan ilerlemeye devam ediyoruz. Burada ayaklarımız toprağa
basıyor. Bulunduğumuz nokta 1800 metreler sayılır. İnsanlar bu noktaya adak
kurbanları için kurban kesim yerleri yapmışlar, bunun için ağır ve büyük
malzemeleri sırtlarında taşımışlar.
Sırttan
zirvenin görünüşü devasa ve kara taşların üst üste konmasıyla oluşturulan doğal
bir piramidi andırıyor.
Sırt boyunca ilerlerken yolun her iki yanına sıra halinde dizilmiş taş öbeklerini, üst üste konmuş taştan kuleleri görüyoruz.
Hiçbir şeyin nedensiz olmadığını görüp anlamak sizin seyahatlerinizde ufuk açıcı, yeni bağlantılar bulmanıza, onları yorumlamanıza vesile oluyor.
Yüksek dağ zirvelerine çıkarken dağa tırmananlar tarafından yol üzerine üst üste konan taşlar bir tür yol, rota işaretidir. Kaybolmazsınız, siste yolunuzu bulursunuz.
Yaylalara çıkarken yaylacı konargöçer Yörük – Türkmen obaları yayla yolunda gördükleri, buldukları irili ufaklı taşları daha büyük ve heybetli kayaların üzerine bırakırlar öperek, niyaz ederek.
Su kıtlığı olan bozkırda çobanlar sürülerine su bulabilmek ve buldukları su kaynağını o sonsuz gibi görünen coğrafyada işaretlemek için buldukları taşları adam boyunca yığarlar, o taş yığını sürü için su kaynağını işaret eder ve çobanlar bu taş yığınına ta Orta Asya’dan getirdikleri bir isim verirler: oyuk.
Zirve yolunda sırt boyunca gördüğümüz taşların da bir anlamı olmalıydı bu topraklarda çok eski zamanlardan beri.
“Tarlalardan topladıkları taşları tarlanın kenarında
öbekler halinde biriktirirlerdi çünkü taşların tamamen ortadan kaldırılmasının
toprağın gücünü yitirmesine neden olacağına inanırlardı. Harput-Akhorlu Vartan
Bey, kurumuş ağacın budağına bir taş bırakıldığında ağacın canlanıp
meyvelendiğini söyledi.”[25]
 |
| Tam kuzey doğuda piramidal Düzgün Baba Dağı Zirvesi-2097 m. |
Yakın
gibi görünse de daha bir hayli yolumuz var. Acelemiz yok. Dersim Dağları ve
göğü öyle güzel görünüyor ki, bunu içimize çekmemiz, bir türkü tutturarak uzaktaki
mor dağlara sesimizi iletmemiz gerekiyor.
İşte artık dağın zirvesindeyiz.
Düzgün Baba Dağı’ nın zirvesi, Dersim Alevileri için kutsal bir yer olan Düzgün
Baba Ziyareti’ndeyiz.
Ziyaret varsa, mezar da olmalıdır. Zira “mezar” kelimesi Arapça ziyaretten gelmektedir. 1-Ziyaret yeri (ziyaretgah) 2-Kabir, ölünün gömüldüğü yer
Biz de önce Düzgün Baba’nın mezarını görüyor ve önünde niyaz ediyoruz.
 |
| Düzgün Baba Ziyareti- mezar alanı |
DÜZGÜN BABA ZİRVESİ-2.097 m
Sonra Selman çıkıyor piramidi andıran
dağın zirvesine. Sonra da ben çıkıyorum.
İşte gelmeyene merak, gelene korku
salan Dersim Dağları. Çok uzaklarda çok çok uzaklarda neler var, hangi dağlar,
hangi güneş görmez vadiler, hangi deli akan çaylar, hangi yavrusunu yitirmiş
biçare hayvanlar?
Çıkıp piramidin tepesinden seyrediyoruz.
 | ||
| Dersim Dağları | |
 |
| Tam da böyle görüyoruz o mor dağları, o yüce dağları, o ulu dağları |
Piramittten söz edildiğini duyan İtalyan Dario FO bir hatırlatma yapmak istediğini belirtmek için elini kaldırıyor. Bize akıl dolusu oyunlar hazırlayıp sunan, bize mücadele gücü veren FO söz alıyor:
“Burada Mısır piramitlerinin bütün dünyada olan örnekler gibi, önce sadece birer gövde olduğu kabul edilir. Görevleri ise daha önceden söylediğimiz gibi, alüvyon dönemlerinde ve dıştan gelen bir saldırı olduğu zamanlarda insanları korumak ve sel baskını olduğunda içecek su ihtiyacını sağlamaktır. Gerçekten de Nil Ovası çöl haline gelmeden önce bereketli topraklara sahipti ve bataklıkları vardı. Bizonlar, hipopotamlar ve timsahlarla doluydu. Sadece bu dönemden bin yıl sonra, Mısırlı balıkçılar ve çiftçiler tarafından oluşturulan tümülüsler, firavunlar tarafından tekrardan formları değiştirilerek kullanıldı, genel olarak da sivri piramid formu seçildi (basamaklı piramitler de vardı), bu form aynı zamanda firavunların güçlerinin simgesi idi, bu şekilde Mısır’ın kendi halkının mimari hafızası da silinerek politik bir avantaja sahip oldular. İ.Ö 3500’e doğru bu halk, göçebe hayatı yaşayarak hayvancılıkla uğraşan Avrasya steplerinden gelen savaşçılar tarafından zatp edildi. Bu dönemde gövde piramitleri, iklim değişikliği ve Nil Nehri’nin on metre kadar geri çekilmesiyle birlikte suyla ilgili (hidrik) fonksiyonlarını zaten kaybetmişlerdi; Nehrin suları artık çok ender olarak piramitlerin bulunduğu yere kadar gelebiliyordu.”[26]
Aşağıda köylüler tarafından
oluşturulan evler, kaleler yetmeyince, zayıf gelince, güç tanrısal gücün de
sembolü olan dağlara çekildi.
Aşağıdaki iki figür arasında en az
2000 yıl olmasına rağmen sembolize ettikleri şey dağlar, dağların yüksek
zirveleridir, ulaşılmaz, erişilmez, zapt edilemez oldukları için.
Birisi Hititlerin son kralı II.Şuppililuma, diğeri bir Ermeni din adamı.
Ermenileri hem doğu hem de batıda
olmak üzere dağlık bir coğrafyada yaşamış olduklarını düşünürsek, başlarında
taşıdıkları dağın Ararat’ ı sembolize ettiğini söyleyebiliriz.
Ama iş Hitit kralına gelince işin içine
oldukça mistik ve coğrafya ile iç içe geçen bir inanç girer.
“Hitit toplumu için dağlar birçok anlama sahip olmuştur. Bunların en başında, insanlar için yaşamı düzenleyen tanrıların, gökyüzünde veya dağlarda bulunduğu/yaşadığı düşüncesi gelmektedir. Bryce, Hititlerin ritüellerinde tanrıyı çağırdıkları zaman tapınağın veya ritüel alanının yakınlarında bulunan en yakın dağa geldiğini belirtmektedir. Bu bilgiden tanrıların gökyüzünde yaşadıklarını ve dünya ile iletişime geçecekleri zaman ilk ulaşım noktalarının dağlar olduğunu düşünebiliriz. Dağlar Hititler için sadece tanrıların yaşadığı bir yer olmamıştır. KBo 1.8 numaralı metinde III. Hattušili’nin Šuppiuliuma ile ilgili belirttiği “Büyük Babam Šuppiluliuma dağa ulaştığında” (Haas 1994: 216; Ensert 2006: 86) sözlerinden hareketle, ölen Hitit krallarının da tanrılar gibi dağlarda bulunduğunu/yaşadığını söyleyebiliriz
Ayrıca dağlar yine Mezopotamyalılar
tarafından “öte dünyanın eşiği” olarak da görülmüştür. Mezopotamya
toplumlarının dini düşüncelerine göre ruhlar, ölüler diyarına dağları geçerek
gitmişlerdir. Assur dilinde ölmek için kullanılan terim “dağlara tutunmak/yapışmak”
olmuştur. Benzer şekilde Mısır’da ölmek için kullanılan terim yine “dağlara
tutunma/yapışma” anlamına gelen “myny”
terimi kullanılmıştır (Eliade 2004:
26-28; Eliade 2009: 116, 362, 363). Dağlar, çok tanrılı dinler haricinde, tek
tanrılı dinlerde de kutsal bir mekan olmuştur.”[27]
 |
| Ermeni din adamı |
Ancak Düzgün Baba’nın zirvesinden bakınca Dersim coğrafyasını, Dersim Dağlarını kuzey batıdan-kuzey doğuya bir yay gibi kateden Munzur Sıradağları adeta güneşin ışın demetleri gibi bir konum yansıtır.
Güneşin ilk ışıkları ile ilk uyanan
3.462 metre ile Munzurlar’ın en yüksek zirvesi yüce Dujik Dağı- Akbaba Tepesi
olur, sonra güneş bütün Munzur zirvelerini ısıtır ve ışıtır.
En batıdaki Ziyaret Tepe üzerinden batınca güneş Dersim’ i artık terk etmiş sayılır.
En yüksek zirve Dujik olsa da bütün
zirveleri bir noktadan gören Düzgün Baba-Bava Duzgi zirvesidir.
Çünkü, yukarıda da söz etmiş olduğumuz gibi, tanrı Mithra veya Teşup veya Taru/Taaurus/Toros veya Zeus ya da Jüpiter veya Dersim Aleviliğinde “hızır-tanrı baba” dönüşümü veya iz düşümü olduğunu kabul ettiğimiz Düzgün Baba aşağıda yapmış olduğumuz modellemede her şeyi gören, gerçeğin ve suyun koruyucusu olan tanrısal bir konumdadır.
Yani güneş Dujik Baba’dan doğup
Ziyaret Tepe’den batar, ama Düzgün Baba kendini Mithra, mihr, mehr, güneş ile
eş tutar ve gördüğü coğrafyaya ışık tutar, hayat verir, onları korur.
Yani güneş söner, ışık zayıflarsa
Düzgün Baba düşer. Düzgün Baba düşerse Dersim düşer.
 |
| Düzgün Baba Zirvesi’nden (2097 m) Munzurlara bakış modellemesi |
ZİRVEDEN İNİŞ
Zirvede fazla kalmıyoruz. Ancak Dujik
Baba zirvesine bakınca Gürdal AKSOY bir hatırlatma daha yapıyor.
“İlkin Dersim’in kutsal mekanlarından Tujik/Tuzik Dağı’nın adının İrani dillerden Ermenice’ye geçmiş olan ve Zerdüşti Ermenilerin bir nevi cehennem çukurunu ifade eden Dzox teriminin (Türkçede tuzak) bir metamorfozu olabileceğini belirtmeliyim.”[28]
Bu etimolojik açıklama Antranik’ in yukarıda Dersim coğrafyasını anlatırken sözünü etmeye çalıştığı “tuzakları” kanıtlamıyor mu?
DÜZGÜN BABA’NIN ALTIN OTU
Dağlardan taş/toprak vb toplama
adetim yoktur, her bir taşın bulunduğu noktada kalmasının gerektiğine inanırım.
Yukarıda da söz ettik, çünkü her bir taş kendine göre bir şeye hayat verir, bir
canlıyı korur, toprağı korur, ağaca dal olur.
Ama topladığımız bir şey vardı, altın
otu.
Aklımıza hemen yine Düzgün Baba’nın
kız kardeşi XASKAR-ALTIN geliyor. Acaba bu zirvede bu kadar çok altın otu
olması Xaskar’dan mı yoksa Xaskar adı altın otundan mı, işte yine sırla dolu
bir bilmece?
Selman’la altın otu topladık. Toplamak
ve topladıklarımızı Pertek’ e getirmek hiç de zor olmadı, ama onları dönüşte
Hattuşa’ya ve İstanbul’ a kadar örselemeden getirmek için çok çaba harcadık.
Selman elinde tuttuğu bir demet altın
otu ile bize iniş yönümüzü gösteriyordu.
Ben ise altın otunu hemen bir vazoya
koymuştum bile.
 |
| Selman elindeki bir demet altın otu ile inişi gösteriyor |
Latince ismi ‘HelichrysumArenarium’ olan Altın otu, altın sarısı renginden dolayı bu adı almıştır. Halk arasında değişik isimlerle de anılır: Altın çiçek, Ölmez Çiçek, Güneş Çiçeği, Arı Çiçeği… Anavatanı Avrupa’dır. Ülkemizde Doğu Anadolu’da yetişir. 17 farklı türü bulunur. Daha çok kayalık alanları seven Altın Otu çokyıllık otsu bir bitkidir.
Göz alıcı güzellikte minik sarıçiçekler açar. Bu yüzden bahçe
süslemeciliğinde ve parklarda özel olarak yetiştirilir. Çiçekleri kurutulduktan
sonra altın rengini hâlâ koruduğundan çiçekçilik sektörünün en popüler
çiçekleri arasında yer alır. Avrupa kökenli bir bitki olmasına rağmen yaygın
olarak Anadolu’da da bilinir.
Altın otu bitkisinden; altın otu çayı, altın otu yağı üretilir.
[1]Türkiye’de Bitkiler İle Tedavi-Prof..Dr.Turhan BAYTOP (s147)
 |
| Aşağıda bir başına, dağların arasında Düzgün Baba Cem Evi ve adak yeri |
Zirveden aşağıya iniyoruz. Biraz dinlenip, bir şeyler yemek istiyoruz.
SUNAK TAŞI – HİLAL
ŞEKLİNDE KOÇ BOYNUZLARI – TANRISAL GÜCÜN İFADESİ
Ancak Düzgün Baba’ ya çıkarken
vaktimiz olmadığından etraflıca ve dikkatle bakıp inceleyemediğim meydanın tam
ortasında duran büyük ve siyah kaya kütlesini daha yakından görünce birden
irkilir gibi oluyorum.
Kaya kütlesi yek pare ve üzerindeki
oyuk ve girintilerde yüz yıllardır yakılagelen mum ve çıra ateşinin isiyle karalanmış,
adeta bir “karataşa” dönmüş.
Belki de bu dev kaya kütlesi, kalbi
temiz olmayan birisinin Haskar Çeşmesi’nden su içmeye kalkışması veya çeşmeye
zarar vermek istemesi durumunda Haskar gazabı ile yuvarlanmış olan bir kayadır.
Kimin neye inandığını kimse
sorgulayamaz.
Ama kaya kütlesinin üzerinde duran
çoğu hilal şeklinde yüzlerce koç boynuzu ilk görenlere bu kayanın bir tür
“sunak” olduğu izlenimi veriyor.
İnsanların böyle kutsal bir mekanda
koç kurban etmelerinin onların inançlarının bir parçası olduğunu düşünürüz. Ama
hilal şeklinde yüzlerce koç boynuzu neden çöpe veya başka bir yere atılarak ber
taraf edilmez de adeta bir sunak taşı gibi duran bu ulu kaya kütlesinin üzerine
konur?
 |
| Sunak taşı üzerinde ay şeklinde koç boynuzları |
Bir yerde kurban varsa, kurbanlar için bir de sunak taşı vardır. Sunak taşı varsa orada tanrısal bir anlatım vardır.
Dersim Alevileri kestikleri
kurbanların hilal şeklindeki boynuzlarını neden atmayıp da sunak taşı üzerinde
muhafaza ederler?
Ama önce bizi uyaranlara bir kere
daha kulak veriyor ve aslında bu mekanda tanrısal olanın zaten bu ulu kaya
kütlesinin kendisi olduğunu okuyoruz.
“Ancak, Ermeniler taşı yabancı bir nesne olarak görmezlerdi; onlar için taş, Toprak Ana’nın yoğunlaşmış haliydi.”[29]
Düzgün Baba’ yı tanrı Mithr –
Mitra’nın dönüşümü olarak kabul ettiysek, onun kız kardeşi Xaskar zaten
Anahita’nın dönüşümüydü, Anahita / Anahit ise şifa, bilgelik ve su
tanrıçasıydı.
O halde kurban edilen koçların hilal şeklindeki boynuzlarının atıldığı sunak aslında Toprak Ana’nın kucağıdır ve kesilen kurbanlar şifa tanrıçası Anahit adına kesiliyordu.
Hilal şeklinde boynuzlara gelince, işte burada Hititler çıkıyor karşımıza.
YİNE Mİ HİTİTLER?
Hattuşa Hitit rölyeflerinde anlatılan
figürlerin hangisinin tanrı olduğunu, hangisinin daha büyük tanrı katında
olduğunu kafalarında taşıdıkları piramidal biçimli külahlarının üzerinde
kıvrımları belli olan boynuzlardan anlıyoruz.
Hitit tanrılarının külahlarındaki
boynuzlar öküz boynuzudur.
 |
| Hattuşu-Yazılıkaya’ da kuzey duvarında ana sahne |
Hitit mitolojisinde kutsal olan öküz/boğa motifi Dersim coğrafyasında çengel boynuzlu dağ keçilerine dönüşür.
Yukarıdaki tabloya bakacak olursak
Hitit baş tanrısı Göğün Fırtına Tanrısı Teşup sol başta ve sağ omuzunda topuzla
iki dağ tanrısının üzerinde durmaktadır.
Başka bir yazımızda Teşup’un elindeki
topuzun da Dersim Aleviliğindeki karşılığını tartışacağız.
Teşup’ un üzerine bastığı iki figür
kendileri de birer tanrı,Namni ve Hazzi, olan iki dağdır.
Coğrafi olarak bu iki dağın ise
birinin Niğde-Orta Toroslarda-Aladağlar’ın zirvesi Demirkazık-Tapala olduğu,
diğerinin ise Hattuşa yakınlarında bir dağ-Piskurunuwa olduğu söylenir.
Tapala’nın Demirkazık olduğunu
yorumsuz aktarsak da, Hattuşa yakınlarındaki dağın adının Aygar Dağı veya
zirvesindeki bir ziyaretten dolayı 1629 metre yüksekliği ile bölgenin en yüksek
noktası Nöbeti Baba Dağı olduğunu söyleyebilirim.
Teşup’un solunda ileri doğru fırlamış
halde bulunan hayvan ise hiyeroglifte “Teşup’un danası” olarak okunur.
Teşup’un danası animal olarak Dersim’in
çengel boynuzlu yaban keçilerine benzemese de söylem olarak Tunceli Belediye
Başkanı’nın yaban keçisi avına karşı söylediği ile aynıdır.
Belediye Başkanı Maçaoğlu 07 Aralık
2020 tarihinde yayınladığı basın bülteninde çengel boynuzlu yaban keçisini Hititlerin
kutsal, tanrısal boğası gibi, Dersim Aleviliğinin kutsal hayvanı “Hızır’ın
Davarı” olarak olumlar.
Hititlerle devam edecek olursak; Prof. Dr. Stefano DE MARTINO’ nun dediklerine
de kulak vermemiz gerekir üstelik konu dağlar ise.
“Hitit tanrıları
Yazılıkaya kabartmalarında gördüğümüz gibi insan suretinde tasvir edilirdi.
Aksi taktirde hayvan formunda (örneğin boğa suretindeki Fırtına Tanrısı veya
taş bir nesneyle (huwaşi) temsil edilmekteydi.”[30]
İşte karşımıza yine taş çıkıyor.
Devam ediyor DE MARTINO “Son olarak Hititler aynı zamanda dağlar (Hitit kralları Arnuwanda, Ammuna ve Tuthaliya dağ isimleri taşıyordu) nehirler ve kaynaklar gibi Anadolu’nun coğrafi unsurlarına da tapmaktaydılar.”[31]
Buraya kadar anlatılanları ve içinde geçen XASKAR-ANAHİTA-YILDIZ-HİLAL ŞEKLİNDE BOYNUZ-BOĞA-DANA isimleri ve kutsallarıyla birlikte özet olarak 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayatı kitabında tek bir cümlede okuyabiliyoruz.
“Dersim bölgesinde ise alnında yıldız ya da yarım ay şeklinde bir akıtma olan büyükbaş hayvanlar Vartavar’da pagan tanrıça Anahid’e kurban edilirdi. Bu hayvanların Anahid’e ait olan ve dağlarda yaşayan boğaların yavruları olduğuna inanılırdı.”[32]
Bu gözlemden daha değerli, daha gözlemci, tarihe ve geleneğe daha derinden bakış olabilir mi?
 |
| Alacahöyük – Solda kral, önünde sunak, dağın üstünde tanrı boğa |
Alacahöyük orthostatlarında yer alan yukarıdaki kabartmalı sahne.T biçimli sunağın önünde duran kral (solda-kıvrık kabzeli kılıçlı) Fırtına Tanrısı’nı simgeleyen boğaya sunuda bulunuyor.
Tam da DE MARTINO’ nun dediği gibi, Hititler için kutsal olan su kaynaklarını, nehirleri düşündüğümüzde Dersim coğrafyası için kutsal olarak görülen Fırat’ı-Dicle’yi-Murat Nehri’ni-Peri Suyu’nu-Munzur Çayı’nı-Pülümür Çayı’nı saymadan geçebilir miyiz?
O halde boğanın boynuzu koçun boynuzu ile özdeş olduğunda ikisinin de aynı zamanda tanrısal bir sunak üzerinde resmedilmesi birbirinden bağımsız iki şey gibi görünmez.
Boynuzlar tanrısallığın işaretidir ve
rastgele bir yere atılmaz, ulu kaya parçası ise Toprak Ana’nın yoğunlaşmış
halidir ve kırılıp, parçalanmaması için tanrısal nesnelerle korunmalı,
bezenmelidir.
Bir yorum daha yaparak bu kısmı
bitirelim.
Pagan dönemde ve sonraki Zerdüşti
Ermeniler döneminde ve hatta uzak dönem Dersim Aleviliği’ne kadar bu ulu taş
üzerine konulan boynuzlar gerçekten de çengel boynuzlu dağ keçilerinin
boynuzları mıydı?
Dağ keçilerinin kırımı, tükenmesi
hızlanınca Dersim Aleviliğinin Uluları bu hayvanı, çengel boynuzlu dağ keçilerini
kutsayarak, onlara kutsal bir varlık sıfatı-Hızır’ın Davarı- yükleyerek
hayvanların neslini kurtarmış ve bunu da Alevi öğretisinin içine mi sokmuş
oldular?
Bu ulutaş üzerine o zamanlar atılan
yaban keçisinin çengel boynuzu artık olmadığına göre, hem yasal olarak hem de
töre ve öğreti olarak yasak olduğundan, bu ritüelin devam etmesi adına bu kez
hilal biçimli boynuzlu koçların boynuzları atılır oldu ulu siyah taş üzerine.
Düzgün Baba Cemevi meydanında Düzgün Baba hikayesi, söylencesi ile ilgili Muhammedi Kureşyan ocağından söz edilmesi, Gürdal AKSOY’un KUREYŞAN için bir etimoloji çalışma denemesi bu yazımızın konusu değildir.
NURİ-ÇÖMÇE GELİN
Ancak kutsal ulu taşın bir tarafında
asılı duran bez bebeği, kuklayı görünce onun için de birşeyler yazmayı uygun
buluyoruz. 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayatı’ndan aktarıyoruz.
“Bazı yerlerde “Nuri” adı verilen, bezden yapılmış bir kadın kuklası köy içinde gezdirilirdi. Harputlu Hiripsime Hanım, bu geleneğin Hıristiyanlığa uyarlanmış bir türevi olduğu izlenimi uyandıran ritüelden söz etti. Köyün çocukları tahtadan bir haç yapar, üzerine elbiseler giydirir, tepesine renkli bir başlık takıp dışarı çıkarır, “(Yüce/Sevgili) Tanrım, bize çırandan ışık verirsin, ekmek kutusundan ekmek verirsin, ambardan tahıl verirsin; yukarıdan da yağmur ver” diye şarkı söyleyerek sokaklarda yürürlerdi. Ardından, yetişkinler çocuklara hububat taneleri ve ekmek verir, bunun karşılığında Tanrı’nın da kendilerine yağmur vermesini ümit ederlerdi.”[33]
Biz Düzgün Baba Ziyareti’ ne
gittiğimizde Dersim Coğrafyası dahil, Anadolu’nun hiçbir yerine yeterince yağmur
yağmadığı ve üzerindeki kumaşın oldukça yeni ve parlak olduğuna bakılırsa bu
kuklanın da bu siyah ulu kayanın kenarına yeni konulmuş olduğu düşünüldüğünde,
adı Nuri veya Çömçe Gelin olsun, hiç fark etmez, kuklanın da yağmur için konmuş
olabileceği akla yatkın görülmektedir.
 |
| Nuri veya Çömçe Gelin Yağmur Kuklası |
HİTİT MİTOLOJİSİ- ŞA(W)UŞKA-İŞTAR-İSTAR-SİTARE-YILDIZ-VENÜS
Düzgün Baba Zirvesi’ne çıkarken
Mithra’ nın kız kardeşi Anahita’ dan ve onların özdeşleri Düzgün Baba ile onun
kız kardeşi Xaskar’ dan ve Haskar Çeşmesi’nden söz etmiştik.
Hititlerin büyük tanrısı, yüce
tanrısı, Göğün Fırtına Tanrısı Teşup’un da bir kız kardeşi var, Hitit
kaynaklarında ŞAUŞKA, Akad mitolojisinde ise İŞTAR olarak geçer.
Hitit Panteonu Yazılıkaya’ da A
Odası’nda 38 no’lu figür olarak anlatılan Teşup’un kız kardeşi Tanrıça
ŞAUŞKA’dır.
 |
| Yazılıkaya A Odası’nda 38 no’lu figür-Tanrıça ŞAUŞKA |
İştar venüs gezegenini temsil
ederken, bereket, aşk, savaş tanrıçası olarak geçer.
Eski Yunan’ da Afrodit olarak bildiğimiz İştar, Roma’da karşımıza Venüs olarak çıkar.
Hiç kesinti olmuyor, Mithra yerine
Mihrican ve o da demode olduğundan yerine, Güneş geliyorsa, Xaskar yerine Altun
geliyorsa, İştar yerine Sitare ve o da demode olduğundan Yıldız adı konuyorsa
kız çocuklarına, en az yedi bin yıldır herşey aktarılıyor demektir.
Bizim görevimiz aktarılanları ve bağlantıları bulabilmek ve bulabildiklerimizi paylaşıp koruyabilmektir.
DÜZGÜN BABA’YA VEDA
Bu kadar yazı, bu kadar anlatılanlar
bir gezinin, bir dağ tırmanışının asla sıradan bir gezi olmadığındandır.
Hayat da öyle, asla sıradan değil, ne nefes alışımız ne de bir dosta omuz vermemiz.
Kimin neye inandığı değil sorunumuz,
kimin neye inandığını bilmesi, ona sahip çıkması ve diğerlerinin de ona saygı
duyması, onu yaşatmak için omuz vermesidir.
İnandıklarınızın içinde sırlar saklı olabilir, paylaşmak istemeyebilirsiniz, ama herşey doğanın kendi kurduğu evrensel yasaların içindedir. Çözemediklerimiz kendimizle başlar.
Düzgün Baba’ya veda ediyor ve
geldiğimiz yoldan geri dönüyoruz.
Biz ziyaretten döndüğümüzde kurban
kesen aile de gitmişti ve meydan bomboş kalmıştı.
Biz gitmeye hazırlanırken bir araçla üç genç geldi. Genç hanımların ayaklarında topuklu botlar vardı, sizin için zor olur, dedik. Ama kayalıklara doğru patikadan yükselmeye başladılar.
Hayat da öyle, yükselmek için değil, varmak için yürümek gerekiyor.
Geldiğimiz yoldan dönerken Tunceli il
merkezine giriyoruz. Selman köyüne akrabalarına uğrayacak, onlar için
pastaneden ikramlık birşeyler alıyor.
Selman ikramlıklarını aldıktan sonra
eski adı PAŞAWANK, şimdiki adı PINARLAR olan, bir zamanların nahiye merkezi
Selman’ın köyüne varıyoruz.
Selman akrabalarına gitmeden önce yakın zamanlarda kaybettiği babası Mustafa ve amcası Turabi’ nin yan yana mermerden birer kapalı kutu gibi duran mezarlarını ziyaret ediyor.
GARİBİN MEZARINDAKİ TANRISALLIK
Mezarlıklar ve mezar taşları hep ilgimi
çeker. Mezar taşlarında yazılanlar, yatanların isimleri, soy isimleri,
meslekleri, bazen kısa hayat hikayeleri, bazen sır dolu bir söz hep dikkatimi
çeker.
Selman babası ve amcasının mermerden kapalı birer kutu gibi duran mezar taşlarını yıkamak için çeşmeden su doldurup getirirken ben de mezar taşlarına bakıyorum.
Yapısı ve formu bakımından
mezarlıktaki diğer mezar taşlarından farklı olduğu hemen anlaşılan bir mezar
taşı dikkatimi çekiyor.
Eski balbal taşlarının zihinde bıraktığı izlerden çizgiler taşıyan mezar taşı form olarak bir insan formuna benziyor.
Kazıma ile yazılan harflerin mavi
yağlı boya ile boyalı, boyanın zamanla solmuş veya kavlayıp düşmüş olduğundan
yazının tamamının net olarak okunamadığı bu mezar taşının kitabesini okuyunca
hayatın ne olduğunu, ne olmadığını anlatan bir tokat yiyorum suratıma.
 |
| Pınarlar Köyü mezarlığında tokat gibi duran mezar taşı |
J. ER
KAYA OĞLU
HASRET
ÇANKAYA
POSOF ÖZ
BAŞI KÖYÜ
RUHUNA FATİHA
12.O3. 1966
Selman’ a soruyorum, bu mezar kimin diye. Ama önce hemen haritada Posof-Özbaşı Köyü’nü buluyorum, aslında o da bir “agn-eğin-öz-kaynak-göze” olmuyor mu Kura Nehri’ne karışan?
Selman
anlatıyor:
-Bu çocuk burada karakolda askerliğini yaparken arkadaşları
ile yüzmek için aşağıda dereye gidiyorlar, suda boğulup ölüyor.
-Eee, neden buraya defnedildi?
-Valla ben doğmadan olmuş bu olay, ama söylenenlere göre memleketine haber salmışlar, ama kimse gelip giden ve cenazeye sahip çıkan olmamış, buraya defnetmişler.
İşte bunca yazdıklarımızın boşa gittiğini gösteren bir Yunus Emre deyişi:
Bir
garip ölmüş diyeler
üç günden
sonra duyalar
Soğuk su
ile yuyalar
Şöyle garip
bencileyin
Bu garip adam hiç olmazsa kendine bir mezar yeri bulmuş ve 1966 yılında yapılmış olmasına rağmen mezarlıktaki en sağlam ve ayakta duran bir mezar taşı var.
Benim asıl belimi büken şey, mezar taşındaki ikinci satır
KAYA OĞLU
Faruk Nafiz ÇAMLIBEL’ in Han Duvarları şiirinde hanın duvarlarında adı geçen Maraşlı Şeyhoğlu Satılmış geliyor gözümün önüne.
Garibim namıma Kerem
diyorlar
Aslı'mı el almış haram
diyorlar
Hastayım derdime verem
diyorlar
Maraşlı Şeyhoğlu Satılmış'ım ben"
İşte budur katlime sebep, der ya şair. İşte budur bu garibin bu yad ellerde sahipsiz kalarak Pınarlar Köyü mezarlığına defnedilmesinin sebebi.
Bilenler bilir belki bilmeyenler için yazayım. Yakın zamana kadar babası belli olmayan çocukların nüfus cüzdanına babası hanesine “KAYA”, annesi belli olmayan çocukların nüfus cüzdanının annesi hanesine ise “YILDIZ” adı yazılırdı.
Benim tanıdığım çevrede baba adı KAYA olan kaç kişi var, sayılarını tam bilemiyorum.
İşte bu garibin mezarının
burada olmasının sırrı budur, babası belli değildir, yoktur.
Demek ki köyünde bu
çocuğa sahip çıkacak kimsesi yoktu.
Anne ise daha ilk
dakikada pes etmiş gibi sanki oğlunun adını HASRET koyarak, belli ki oğluna
hasret kalacak, onu bir daha göremeyecek.
Gayri meşru veya tecavüz veya başka bir nedenden dolayı babası belli olmadığı için nüfus cüzdanına baba hanesine KAYA yazılmış olan HASRET’ in annesi de çaresizdi belki de. Belki de doğumu yaptıktan sonra öldü ve bırakıp gitti bir yerlere.
Bu uygulama artık yok, ama aslında fark eden ne var ki, her şey sadece kağıt üzerinde.
Bu uygulama sürerken devletin böyle durumdaki çocukların baba adı olarak KAYA adını nereden bulduğu, neye dayandığı aslında bir tez konusu olacak kadar araştırılması gereken bir konudur.
Zira yukarıda anlattık KAYA’ nın ne olduğunu, Toprak Ana’nın yoğunlaşmış bir halinden başka bir şey olmadığını, Hititlerde ise tanrıların taş/kaya gibi bir nesne ile temsil edildiğini.
Yani KAYA kelimesi bilinen anlamından bağımsız olarak tanrısal bir anlam ile ifade edecek olursak, dağlara hükmetmesi, dağ tanrılarının üzerinde durmasına bakarak, sivri külahına bakarsak kendisi de başında bir dağ taşıyan TEŞUP için söylenebilecek bir kavram;
YILDIZ ise Teşup’ un kız kardeşi ŞAUŞKA’ nın Babil-Asur karşılığında karşımıza aşk ve bereket tanrıçası İŞTAR, sonraki uygarlıklarda Afrodit ve Venüs olarak çıkan ve bir zamanlar kızlarımıza isim olan SİTARE’ nin yeni Türkçe karşılığı YILDIZ’ dan başka bir şey değildi.
Bu uygulamanın yapıldığı
yıllarda devletin bu iki tanrısal isimden, KAYA ve İŞTAR haberi var mıydı ve
bilinçli bir seçim miydi acaba?
Kim bilir belki de devlet bu tanrısal anne ve baba isimlerini vererek bu durumda olan çocukları hayatlarında bir kez olsun sevindirmek istemiştir, ama çocukların bundan haberi olmadan ve bunu bilenler tarafından ise ömür boyu aşağılanarak, öldüklerinde ise kimsesizler mezarlığına defnedilerek, yad ellerin mezarlıklarını mesken tutarak.
Pertek’ e doğru yola
çıkıyoruz.
Selman’a bir istek parça
söylüyorum. Mademki Dersim coğrafyasındayız.
HOZATLI
AHMET YURT DEDE yorumu ile Anadolu’nun
Kayıp Şarkıları kaydından
Kul Hasan Üstadın bir deyişi,
EŞREFOĞLU AL HABERİ
Eşrefoğlu al haberi
Bahçe biziz gül bizdedir
Biz de Mevla'nın kuluyuz
Yetmiş iki dil bizdedir
Erlik midir eri yormak
Irak yoldan haber sormak
Cennetteki on dört ırmak
Coşkun akan sel bizdedir
Adem vardır ismi semiz
Alır abdest olmaz temiz
Halkı tan eylemek nemiz
Cümle küstahlık bizdedir
Arı vardır uçup gezer
Teni tenden seçip gezer
Canı bizden kaçıp gezer
Arı biziz bal bizdedir
Kimi sofu kimi hacı
Cümlemiz Hakk'a duacı
Resulüekrem'in tacı
Aba hırka şal bizdedir
Biz erenler gerçeyiğiz
Has bahçenin çiçeğiyiz
Hacı Bektaş köçeğiyiz
Edeb erkan yol bizdedir
Kuldur Hasan Dede'm kuldur
Manayı söyleyen dildir
Elif Hakk'a doğru yoldur
Cim ararsan dal bizdedir
Kul Hasan’ın “Eşrefoğlu” diye seslendiği kimse aslında “eşref-i mahlukat” diye bilinen, en şerefli yaratık, insandır.
PAŞAWANK KÖYÜ – PINARLAR
Rahip KARAKİN bugün daha
yolun başında bize PAŞAWANK Köyü’nü anlatmıştı, bizim köyü yeniden anlatmamıza
gerek yok.
Selman’la önce amcasının
oğlunun evlerine gidiyoruz.
Sobalar yanmış.
Sohbet devam ederken
sobada kaynayan çaylar dolduruluyor bardaklara.
Derken yoğurt geliyor.
Derken zerefet.
Nedir bu zerefet, derseniz, Mehmet BİLGÜN anlatır size.
“Zerefet
(düğün yemeği)
Avluda veya bahçede büyük ocaklarda yakılan ateşlerde yahut fırında gömme pişirilmiş, becerikli erkek komşuların ufalayıp teştlere hazırlamış olduğu zerefet, misafirleri beklemektedir. Yirmişer otuzar kişilik gruplar halinde yemeğe alınırlar.”[34]
Zerefet gelince ben bütün her şeyi bırakıp zerefet yiyorum, hatta evden ayrılırken yanıma da birkaç parça alıyorum.
Selman’
ın daha uğrayacağı yer var, babasının kuzeni.
Onlara
da uğruyoruz, bıraksan bu yazdıklarımdan daha uzun süren bir sohbete dalacağız.
Yorgunuz, ama huzurluyuz, Dersim Dağları’nın vermiş olduğu huzurla doluyuz, bir de sularında yıkanabilseydik.
Yarın
başka ve sert bir çıkış daha var, başka bir ziyaret, ÇAR KAPI ziyareti.
Pertek’ e dönmek ve erken yatmak zorundayız.
Pertek’ e dönüyoruz. Onca yediklerimizden sonra akşam yemeğine gerek duymadan sohbet ediyoruz. Daha doğrusu ben Selman’ın annesi ve ablası Sultan ile yaptığı sohbeti dinliyorum. Arada bilmediğim kelimeleri kaçırmak istemesem de Selman’ın adı DİLİF olan annesine “Melek” diye hitap etmesini de bugün bütün gün yolumuza çıkan, bizi gözeten, bizi yoklayan tanrısal varlıklara mı bağlamalıyım, tesadüf mü?
Belki de son sözü Kul Hasan söylemiştir yüz yılların ötesinden. Duy insanoğlu, der, biz de mevlanın kuluyuz, yetmiş iki dil bizdedir.
Eşrefoğlu al haberi
Bahçe biziz gül bizdedir
Biz de Mevla'nın kuluyuz
Yetmiş iki dil bizdedir
SON SÖZ YERİNE
Bütün
gün dağ başında, yolda, kayaların arasında, göğe bakarken, altın otu toplarken,
ufka dalmışken, bu muhteşem ve ürkütücü coğrafyada bizim hep bir başımıza
olduğumuzu mu düşündünüz?
Bunun böyle olmadığını bizim adımıza DARIO FO anlatıyor.
“-Buna rağmen nasıl oldu da siz burada yüzyıllarca özgür
kalabildiniz?
-Çünkü bir toprağı almakla ona sahip olmak farklı
şeylerdir. Mesela siz, bu muhteşem doğanın her tarafını karış karış dolaştınız
ve dolaşırken hiç kimse tarafından görülmediğinizi düşündünüz.
-Evet, tabi ki, çünkü kendimizi çok iyi kamufle ettik.
-Aslında düşündüğünüz gibi değil, silin kafanızdan bu
düşünceyi. Sizden çok uzakta olduğumuz halde, sizin varlığınızdan haberdardık
hem de mangrovlara ilk girdiğiniz andan itibaren.
-Nasıl yani?
-Çünkü bizim topraklarımızda, kuşlardan, eşek arılarına ve yusufçuklara kadar her şey, bizi olan bitenden haberdar eder.”[35]
İşte
yazının başında Pir Sultan Abdal’ dan aktardığımız o deyişte geçen “haberim duyarsın
peyiklerinen” dizesinin vermek istediği sır bu olsa gerek.
Birisi
Anadolu diğeri Kuzey Amerika, insan ve kültür hep güzel olanı yaratıyor.
Hiçbir şey yok olmuyor, hiçbir bağlantı kopmuyor, önemli olan o bağlantılar için uygun halkadan birini bulmak ve o halkaya ulanmak.
Muhabbetle,
(devam edecek)
ÇAR KAPI ZİYARETİ
MERAKLISINA ÖZET İSİMLER MATRİSİ
|
KÖKENİ |
SIFATI |
ADI |
TÜRKÇE KARŞILIĞI |
KIZ ADI ESKİ |
KIZ ADI YENİ |
OĞLAN ADI ESKİ |
OĞLAN ADI YENİ |
|
HİTİT |
Hititlerde Göğün Fırtına Tanrısı |
Teşup |
Fatih |
|
|
|
|
|
HİTİT |
Hititlerde
Göğün Fırtına Tanrısı |
Hepat |
Toprağın
Anası |
|
|
|
|
|
ZERDÜŞT |
Suların Suların,
Bereketin Tanrıçası, Mıthra’nın
Kız Kardeşi |
Anahita |
Lekesiz |
Ümmü |
Aslı
(Berfin) |
Kudret |
|
|
ZERDÜŞT |
Güneş
Tanrısı |
Mithra |
Güneş |
Mihrican Mihriban,
Mihrimah |
Güneş Işık |
Möhreli Mihrali |
Güneş Işık |
|
HİTİT |
Suların, Bereketin, Aşkın Tanrıçası/ Teşup’un Kız Kardeşi |
Şauşka/İştar |
Yıldız |
Sitare |
Yıldız |
|
|
|
ZERDÜŞT |
Altından Olma, Düzgün Babanın Kız
Kardeşi |
Xaskar/
Haskar |
Altın |
Altın/Altun |
|
|
|
|
HİTİT |
Boğa |
Taru/Taurus |
Boğa |
|
|
Boğaç |
Boğaç |
|
HİTİT |
Teşup’un
Danası |
|
Dana |
Tosun-Donbay
(Soyadı Olarak) |
|
Tosun |
|
|
DERSİM ALEVİLİĞİ |
Hızır’ın
Davarı |
|
Yaban
Keçisi |
|
|
|
|
|
DERSİM ALEVİLİĞİ |
Doğruluj |
Düzgün
Baba |
|
|
|
Düzgün |
|
|
HATTİ |
Geyik |
|
Geyik |
Meral |
Ceylan |
|
|
|
TÜREYİŞ DESTANLARI |
|
|
Giği,
Elik, Geyik |
İlik
(Soyadı Olarak) |
|
Karaca |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
[1]
Alevi-Bektaşi cemlerindeki 12 hizmetten birisi de “peykçilik-davetçi-haberci”
olup; peykçi-davetçi bütün canlara cem yapılacağını haber verir ve onları ceme
katılmaları için davet eder. Bu 12 hizmetin her birinin bir hizmet sahibi ulu
ereni vardır. Bu hizmetin sahibi Cebrail’dir. (Yazarın notu)
[2] DERSİM
SEYAHATNAME-ANTRANİK-Aras Yayıncılık-Çeviren: PAYLİNE TOMASYAN
[3] Ermenice
Perteg/Pertag, Kalecik, demektir. Ankara ilçesi Kalecik ile aynıdır, orada da
küçük bir kale bulunur. (yn)
[4] Pertek Kalesi
bugün Keban Baraj Gölü içinde bir ada şeklinde kalmıştır. (yn)
[5] Bugünkü
Akpazar (yn)
[6] Murat
Nehri (yn)
[7]
PALU-HARPUT 1878 II. CİLT/RAPORLAR-V.BARDİZAKTSİ-B.NATANYAN-K.SIRVANTSDYANTS-ÇEVİRENLER:SİRVAART
MALHASYAN-ARSEN YARMAN
[8] Burası,
bu köy Selman’ın doğduğu köy, şimdiki adı Pınarlar. (yn)
[9]
V.BARDİZAKTSİ-B.NATANYAN-K.SIRVANTSDYANTS
[10] Bugünkü
Çalıözü Köyü (yn)
[11] Munzur
Çayı (yn)
[12]
V.BARDİZAKTSİ-B.NATANYAN-K.SIRVANTSDYANTS
[13] Kitapta
geçud, diye söz ediliyor ve ne Ermenice ne de Kürtçe değil, Türkçe yazılıyor.
(yn)
[14]Aktuluk
Köyü (yn)
[15] Munzur
Çayı’ nın yukarı çığırında yöreye özgü kırmızı benekli endemik alabalık. (yn)
[16]
ANTRANİK
[17] 3462 m
yüksekliğinde Munzurların en yüksek zirvesi- haritalarda Akbaba Tepesi (yn)
[18] Pülümür
(yn)
[19]
V.BARDİZAKTSİ-B.NATANYAN-K.SIRVANTSDYANTS
[20] Bugünkü
Karşılar Köyü
[21]
ANTRANİK
[22] Okunuş
olarak yazımızda ve yöre Alevi kültüründe Haskar
[23] Burada
Düzgün Baba Dağı
[24] DERSİM
ALAVİLİK, ERMENİLİK, KÜRTLÜK-GÜRDAL AKSOY-İLETİŞİM YAYINLARI
[25] 1914
ÖNCESİ ERMENİ KÖY HAYATI-MARY KILBOURNE MATOSSIAN-SUSIE HOOGASIAN VILLA-ARAS
YAYINCILIK-Çeviri: Altuğ YILMAZ
[26]
Amerika’nın Yasak Hikayesi-DarioFo-Habitus Yayıncılık-Çeviri: Dilek
SİLAHTAROĞLU
[27]
Hititlerde Yerleşim Yeri-Kutsal Dağ İlişkisi Üzerine Bir Mesafe Önerisi- Prof.
Dr. Hasan Bahar- Murat Turgut-Okt. Bora Küçük Selçuk
[28] AKSOY
[29] MARY
KILBOURNE MATOSSIAN-SUSIE HOOGASIAN VILLA
[30]
HİTİTLER BİR ANADOLU İMPARATORLUĞU-HAZIRLAYANLAR: MELTEM DOĞAN ALPARSLAN-METİN
ALPARSLAN – DİN VE MİTOLOJİ- STEFANO DE MARTINO-YKB YAYINLARI
[31] DE
MARTINO
[32] MARY
KILBOURNE MATOSSIAN-SUSIE HOOGASIAN VILLA
[33]MARY
KILBOURNE MATOSSIAN-SUSIE HOOGASIAN VILLA
[34]
PERTEKLİ-Mehmet BİLGİN-Basımser Ofset
[35] DARIO
FO
