O
nedenle belki de, öyle kaynağı bilinmeyen her esere “Anonim” deyip geçmemek
gerekiyor.
İşte gemiler, işte trenler, işte kağnılar ne çok eser yaratmışlardır cansız varlıklar oldukları halde.
Her
dönemin dillere dolanan müzik eserleri, şarkıları, türküleri, tangoları vb.
vardır.
Bazı
eserlerin ise dönemi olmuyor.
Anonim
olduğu için herkes tarafından söylenen eserler gibi, her dönem söylenip,
dinlenebiliyorlar.
Söz
konusu gemiler olunca, aklımıza birçok türkü, şarkı vb. müzik eseri gelir.
Ama birisi var ki, hala dillerdedir ve söylendiği yere göre farklı forma bürünür.
GEMİLERDE TALİM, KIRIM’DA SEVDA VAR
Gemilerde Talim Var, diğer adıyla Recebim, türküsünün kaynak kişisi İnebolulu Sarı Recep olarak gösterilir.
Tıpkı Katibim şarkısında veya Hey Onbeşli türküsünde veya diğer başka türkü ve/veya şarkılarda olduğu gibi halk türkülerinin ve şarkıların farklı söz varyantları olduğu gibi, farklı formları ve ritimleri de olabiliyor.
Sarı
Recep’in kaynak kişi olarak gösterildiği “Gemilerde Talim Var” Türküsü 9/8
usülde çalınırken, Kırım’dan gelen ses bir ağıt gibidir.
Kırım’dan
gelen sesin usülü de söz varyantı da farklıdır.
Bir
sevda türküsüdür, ama derin bir sevda.
Türkü Kırım’a mı gitti yoksa Kırım’dan mı Anadolu’ya geldi, bunun cevabını etno-müzikologlar verebilir ancak.
Neticede her iki varyantın leitmotivi de “Gemidir.”
SARI RECEP (GÜRAY) Varyantı
GEMİLERDE TALİM VAR
BAHRİYELİ YARİM VAR
O DA GİTTİ SEFERE
NE TALİHSİZ BAŞIM VAR
Bağlantı:
HANİ BENİM RECEB'İM RECEB'İM
SARI LİRA VERECEĞİM
ALMAZSA KARAKOLA GİDECEĞİM
GEMİ GELİR YANAŞIR
İÇİ DOLU ÇAMAŞIR
İSTANBUL'UN KIZLARI
RECEP DİYE AĞLAŞIR
Bağlantı
MAVİ GİYME TANIRLAR
SENİ YOLCU SANIRLAR
GEÇME KAPIM ÖNÜNDEN
SENİ BENDEN ALIRLAR
Bağlantı
KIRIM VARYANTI
Gemi gelir, yanaşır,
İçi dolu çamaşır.
Bu ne kadar güzellik,
Bakan gözler kamaşır.
Gel, benim Erecebim, Erecebim.
Gelmezsen öleceğim.
Kara (y)üzüm salkımı, salkımı,
Yar, sen aldın aklımı.
Gemi gelir yalıdan,
Direkleri karadan.
İki yar bir sevilmez,
Men çıkayım aradan.
Gel, benim Erecebim, Erecebim.
Gelmezsen öleceğim.
Kara (y)üzüm salkımı, salkımı,
Yar, sen aldın aklımı.
Gemi gelir, yan gelir
Uzaklardan yar gelir.
Seve seve ayrılmak,
Bu yaşlıkta dar gelir.
Gel, benim Erecebim, Erecebim.
Gelmezsen öleceğim.
Kara (y)üzüm salkımı, salkımı,
Yar, sen aldın aklımı.
İnebolu varyantının kaynak kişisi TRT repertuarına çok sayıda Kastamonu türküsü kazandırmış olan Sarı Recep (Güray) olarak görünürken, Kırım varyantı anonim olarak görünür.
Recep Güray – Sarı Recep
Şu soruyu sormadan edemiyoruz:
İnebolu
varyantının kaynak kişisi Sarı Recep türküde kendisini mi anlatıyor acaba?
Zira
kısa bir kaynak taramasında İnebolulu Sarı Recep’in de çok yakışıklı, üstelik
sazı ve sözü dinlenen birisi olduğunu öğrenebiliyoruz.
Ama şurası var ki türkü İnebolu kaynaklıdır ve İnebolu kendi adıyla anılan teknelerin, Denk Kayığı, yapıldığı, denizcilerin yetiştiği bir liman kentidir. Bu türküye kaynaklık etmesinde yine gemi motifi belirleyicidir.
Kırım
varyantı dışında ise Vikikaynak’tan alınan aşağıdaki yazı ve ekindeki diğer
varyant ve formlar bu türkünün ne kadar zengin bir coğrafi yelpazede çalınıp
söylendiğini gösteriyor.
Bunun nedeni ise insanlar gibi, müziğin de geziyor olmasıdır. Bu gezi için yegane vasıta gemiden başka bir şey değildi elbette. Farklı coğrafya, farklı dil, farklı kültür kendi söz varyantını, usülünü ve formunu yaratıyor.
Gemilerde Talim
Var
Eser sahibi bilinmiyor
Türkünün giriş müziği Hicaz Zeybek (İzmir Zeybeği) (Για να ξέρεις αλανιάρη olarak Ρόζα Εσκενάζυ tarafından söylenmiştir.) adlı türkünün müziği ile birebir benzerlik gösterir. Çemberim Dalda Kaldı türküsünün müziği ile benzerlik gösterir. Sulhiye Kuşkaya - Gemi Gidiyor Gemi olarak farklı sözlerle söylenmiştir. Odeon kayıtlarında bu eser mevcuttur. Bu türkü benzer sözlerle Şinanay olarak Marika Papagika söylenmiştir. Müzik farklıdır. Benzer bir müzik de Καλλιοπάκι adlı türküdür. Αμαλία Βάκα tarafından söylenmiştir.Suya İner Tavşanlar (Aydın) çeşitlemesi vardır.
(Not: Tıklanarak Youtube üzerinden izlenebilir)
MELİH CEVDET’İN RÜYA
ŞİİRİ
Türk Şiirinin ustalarından Melih Cevdet “Rüya” şiirini yazana kadar yakın tarihimizin en büyük deniz faciası olan Refah Gemisi Faciası’nı belki de çoğu aydınımız, sanatçımız, yazarımız, şairimiz bilmiyordu.
Refah Gemisi Faciası bir şair yaratmamıştır, ama o faciada şehit olan Güverte Yüzbaşı Nejat Anday, şair Melih Cevdet Anday’ın büyük ağabeyidir.
Rüya
şiirine geçmeden önce Refah Gemisi Faciasından söz edelim biraz.
23 Haziran 1941 tarihinde akşam saatlerine doğru Mersin Limanı’ndan hareket eden Refah Gemisi’nde bulunan askeri personelin amacı belliydi.
“İngiltere’de inşa edilmiş olan 4 denizaltı gemisi tesellüm etmek ve oradan vatana getirmek üzere Dz. Yb. Zeki Işın (1346)’ın başkanlığında 19 subay, 63 erbaş ve 68 erin, 20 Haziran 1941 Cuma akşamı Ankara’dan hareketle Mersin’e ve oradan Mısır ve Cenubi Afrika tarikile (yoluyla, yn) İngiltere’ye azimet (varış, yn) edeceklerini saygılarımla arz ederim.”[1]
Arz
ederim, diye Başvekalet’e (Başbakanlığa) yazı yazan dönemin Milli Müdafaa
Vekili (Milli Savunma Bakanı) Saffet Arıkan’dır.
Teslim alınması gereken Reis sınıfı dört denizaltının isimleri ise şunlardı:
Burak
Reis
Murat
Reis
Uluç
Ali Reis
Oruç Reis
Denizaltıları
teslim almaya gidecek olan yukarıdaki askeri personele Mersin Limanı’ndan diğer
askeri personel de katılır.
20
askeri öğrenci
(Asteğmen
olarak Hava Harp Okulu’ndan mezun olup ancak o zamanki uygulamaya göre halen askeri
öğrenci statüsünde)
1
havacı subay
28
sivil gemi personeli
1 İngiliz subayı
Toplam
200 kişi ile gemi 23 Haziran 1941 tarihinde Mersin Limanı’ndan kalkışa
hazırdır.
Ancak
gemiye daha binmeden geminin 200 kişiyi barındırabilecek imkan ve kabiliyete
sahip olmadığı anlaşılmaktadır.
Fakat emir vardır. Gemi hareket edecek.
Refah’ın durumu böyle bir görev için her bakımdan içler acısıdır.
“O esnada Ankara’ya telefon etmek için postanede bulunan kafile personelinden Üstçavuş Osman Ülay, Liman Reisi Zihni Koçak’ın yanındakilere, ‘Atina sefirini aldırmak için Ankara vapuru hazırlanırken buna mukabil 200 kişi böyle bir şileple gönderiliyor’ dediğine tanık oluyordu.”[2]
Bu laf belki bir dedikodu gibi gelebilir. Yaşananlara ve görülenlere bakalım.
“Gemideki tuvaletler yetersiz olduğundan gemiye getirilen Raif Akça ve Hüseyin Altıntaş isimli iki marangozun (Keresteyi İsmail Yusuf’tan almışlardı) tahtadan dört hela yapması, geminin demir aldığı son ana kadar sürdü.”[3]
Artık herkes gemidedir. Yatma planı yapılır. En güzide deniz ve hava subaylarına, er ve erbaşlara reva görülen şey içimizi sızlatır.
“Sıra kafilenin yerleşmesine geldiğinde yatak, battaniye ve yastıklar dağıtıldı. Kamaralar yetersizdi. Subayların bir kısmı kamaralara yerleşirken diğerleri yataklarını açık köprü üstüne serdi. Havacı asteğmenler, erbaşlar ve bir kısım er güverteye ve ambar kapaklarının üstüne dağıtıldı. Yer bulamayan altmış kadar er ise Üsteğmen Fazıl Kartal’ın kontrolünde köprü üstünün hemen altında bulunan asma kömürlüğe yerleştirildi. Önce kömürler süpürüldü, sonra hasırlar serildi.” [4]
Sorunlar sadece bunlar mı?
“Güverte Yüzbaşı Muhittin Darga ise gemiyi açıkta demirde yatarken (demirliyken, yn) görür. Gemiye çıkıldığındaki manzarayı ise ‘Son derece cesaret kırıcı’ olarak tanımlar.”[5]
Bütün
her şey bilindiği halde gemiye hareket emri verilir.
Gemi
Mersin Limanı’ndan 17.30 gibi demir alır.
Saat
23.01’de gemi büyük bir patlamayla iskele tarafından yara alır ve o yana yatar.
Patlamaya kimliği ve milliyeti halen belirlenmeyen bir denizaltıdan atılan
torpil neden olur.
Bir can pazarı başlar.
Normal
koşullarda göze görülmeyen sorunlar, böylesi olağanüstü durumlarda hemen gün
yüzüne çıkar.
Refah Gemisinin imkanları ve eksiklikleri tahliye ve kurtarma için elverişli değildir.
TELSİZ:
“Komodor bu kargaşa yaşanırken infilaktan on dakika sonra ‘Telsizci yok mu?’ diye bağırdığında kıç tarafından ilk gelen, Telsiz Başçavuş Nevzat Durukan oldu. İnfilakla beraber geminin bütün elektrik sitemi çöktüğünden telsiz cihazı çalıştırılamıyor, dolayısıyla yardım çağrısı ‘SOS’ kodu da verilemiyordu.”[6]
“(…) Telsiz Başçavuş Reşat Kip’in gemide olmamasına rağmen imdat işareti verebileceğini söylemesi üzerine Yüzbaşı Nevzat Erül ile telsiz kamarasına gidilmiş, ancak telsiz anteninin kopmuş ve kamaranın suyla dolu olması nedeniyle başarılı olunamamıştı. Geminin telsizcisi Mevlüt bile kendisini denize atmıştı.” [7]
FİLİKALAR:
“Elde kalan tek filika, rüşvet güverte iskele tarafta bulunan filikaydı. İndirme tertibatı noksandı.”[8]
Geminin kaptanı eski deniz subayı İzzet Kaptan gemisini terk etmez ve filikaya binenlere son anda harita ve bir pusula verir.
“Filikayla gemiden
uzaklaşırken Milli Mücadele’nin ‘Enosis Kahramanı’ İzzet Kaptan hala köprü üstündeydi.
Israrla yapılan, ‘Sen de gel’ çağrılarına son sözü şu oldu:
‘Allah muininiz (yardımcınız) olsun. Ben burada kalacağım… Başkalarının günahını benim çekmem mukadderdir (yazgı). Haydi, yolunuz açık olsun.”[9]
Kıbrıs
daha yakın olmasına rağmen lodosun etkisiyle kuzeye doğru akıntıyla giden filikada bir yandan nöbetleşe kürek çeken bir
yandan da döşeme tahtalarından filikaya dolan suyu şapkalarıyla sürekli
boşaltmaya çalışan 28 kişi ertesi gün Adana-Karataş Deniz Feneri açıklarına
kadar geldiklerinde güçleri tükenmiştir artık.
Dört kişi de gemiden kopan ahşap kapaktan sal yapmıştır. Onları arama kurtarma gemileri bulmuştur.
Sonuçta 32 kişi faciadan kurtulurken, 168 hayatını kaybetmiştir.
Cemal Süreya babasının ölümü üzerine bir şiir yazar ve şiir bir soruyla başlar:
Sizin hiç babanız öldü
mü?
Cevabı
yine kendisi verir şair:
Benim bir kere öldü kör oldum.
Şair
Melih Cevdet ise Refah Gemisi Faciasında şehit olan ağabeyi Nejat için bir şiir
yazar.
Melih
Cevdet soru sormaz, olanı ve gördüklerini anlatır. Anlattığı rüya değildir
aslında, ama şiirin adı “Rüya’dır.”
Rüya[10]
Bir rüya gördüm gündüz uykusunda
İncecikten
bir kar yağıyordu
Sabahat’ im
hasta yatağında doğrulmuş
Bir
aydınlığa bakıyordu
İncecikten
bir kar yağıyordu
Bahriyeli
ağabeyimi düşünüp
Erzincan'da
annem ağlıyordu.
Kar yağıyordu.
Melih Cevdet belki de çok daha erkenden sormuştur benzer bir soruyu Cemal Süreya henüz daha çocukken.
Sizin hiç ağabeyiniz öldü mü?
Ve yine kendisi vermiş
olmalı cevabını:
Rüyamda gördüm, annem ağlıyordu
Melih Cevdet ağlar ağabeyine,
08 Aralık 1993 tarihinde hayatını kaybeden Abidin Dino için de ağlar ve “İkinci
kez ağladım” der.
“Yüzbaşı Nejat Anday, şilebin batmaya başlaması üzerine
Yarbay Zeki Bey’le denize atlamışlar ve batan gemilerin oluşturduğu girdabı da
düşünerek şilepten uzaklaşmaya çalışmışlardı. Ancak bir süre sonra şilebin
tekrar kendini toparlayarak düzeltmesi üzerine geri dönmeye başladılarsa da,
Yarbay Zeki Bey ‘Nejat ben dayanamıyorum’ dedikten sonra kendini salar. Yüzbaşı
Nejat ne kadar uğraşsa da suda kaybolan Yarbaya, bir daha ulaşamaz. Yüzbaşı
Nejat Bey ise her ne kadar şilebe geri çıktıysa da yine de şehit olacaktı.”[11]
Bu manzara Yüzbaşı Nejat Anday’ın faciada görülen son durumunu anlatır.
Denizaltılar
mı? Onlar da sonuçta bir gemi değil mi?
Hazır
oldukları söylenen ve teslim almaya gitmeleri için emir verilen denizaltılar ne
yazık ki henüz hazır değildir.
Onca can boşuna mı Akdeniz’de kaybolmuştu?
Oruç Reis Denizaltı
Gemisi:
09 Mayıs 1942 tarihinde İskenderun’da teslim edildi.
Murat Reis Denizaltı
Gemisi:
25 Mayıs 1942 tarihinde İskenderun’da teslim edildi.
Burak Reis Denizaltı
Gemisi:
22
Şubat 1946 tarihinde Gölcük’te teslim edildi.
İngilizler savaş sonuna kadar bu denizaltıyı kullandılar.
Uluç Ali Reis Denizaltı
Gemisi:
İngilizler
bu denizaltıyı da teslim etmediler.
Denizaltı 18 Nisan 1943 günü, Almanlara ait U.123 no’lu denizaltısı tarafından Afrika’nın batı sahili açıklarında batırıldı.
Denizaltı
teslim alınsaydı, kaptanı Güverte Yüzbaşı Nejat Anday olacaktı, o göreve
atanmıştı.
Batmış olsa da denizaltının ilk komutanı Güverte Yüzbaşı Nejat Anday’dı.
Yüzbaşı
Nejat Anday’ın ölümü kardeşi şair Melih Cevdet’e rüya gibi gelir.
Melih
Cevdet’in şairliği ise amcadan gelir, şair ruhlu amcanın kendisine soyadı
olarak “Anday’ı ” almasının ardında şairce bir tutku yatar.
Sunay Akın 30 Aralık 2007 tarihli Cumhuriyet Gazetesi Pazar ekinde aşağıdaki yazıyı yayınlar.
“Paris’e giden Kadir Raşit Paşa, oralarda bir şiir yazdı mı, bilinmez ama İspanya sınırına yakın bir yerde bulunan bir Fransız köyünü öylesine çok sever ki, soyadı kanunu çıktığında, o köyün adını alır soyadı olarak. Çocuk doktoru Kadir Raşit Paşa’nın yeğeni Melih Cevdet de, o köyün adını şiir kitaplarının kapağına taşır: “Anday”.
Hiçbir
şey boşlukta durmuyor, her şey bir yeri dolduruyor.
Şairlik amcadan mı geliyor, bilinmez, ama ölüm insanı şair yapmıyor, sızlatıyor.
 | |||
| Uluç Ali Reis Denizaltı Gemisi Kaptanı | Şehit Deniz Güverte Yüzbaşı Nejat Anday |
KORE’YE GİDEN SAVAŞ GEMİSİNDE DOĞAN KALİPSO KRALI
İnsanlık
tarihinde olduğu gibi kişilerin de kendi hayatlarında “Yıldızın Parladığı
Anlar” vardır. Bunu en güzel anlatan ise Stefan Zweig’dır.
Onun
“Yıldızın Parladığı Anlar” adlı eseri her zaman bir başucu kitabıdır.
Kore
Savaşı’nda yıldızı parlayan, başka bir deyişle savaşa giden ilk gemide doğan
“Kalipso Kralı” kimdi?
Kalipso
Kralı, deyince, hemen tahmin edileceği gibi, Metin Ersoy, aklınıza gelecek ve
doğrudur.
Biz
Metin Ersoy’un hikayesine sonra döneceğiz.
Önce Kore Savaşı’na gidenlerden, yaşanan sorunlardan, Refah Gemisi Faciası kadar olmasa da traji-komik durumlardan söz edeceğiz.
Bu
arada, Kore Savaşı’nda yıldızı parlayan sadece Metin Ersoy değildi.
Klasik Batı Müziği alanında ilk Türk kadın bestecimiz sayılan Nazife Aral’ın (Nazife Güran) daha önce parlayan yıldızı Kore Savaşı’nda ışıltılı hale gelmiştir diyebiliriz.
Nazife
Aral Hanımı da anlatacağız.
Bütün yıldızlar savaşa doğru, savaşta ve gemide parlıyor.
Mecliste görüşmelere açılmadan sadece 11 Aralık 1950 tarihinde oylanarak onaylanan hükümet görüşüne istinaden Kore Savaşı’na tugay düzeyinde bir birlikle katılma kararı alınır.
YOLA
ÇIKMA
İskenderun’da son hazırlıklarını tamamlayan Kore Türk Silahlı Kuvvetleri BM’in kendilerine tahsis ettiği 5 adet gemi ile partiler halinde Türkiye’yi terk ettiler. Tahsis edilen gemilerden 3 tanesi yolcular, 2 tanesi de yük içindi.”[12]
YOLCULUĞUN
TRAJİ-KOMİK HALLERİ
Hazırlıklar
ne askeri, ne kültürel, ne gemi yolculuğu, ne yemek ve lojistik gibi çoğu
bakımdan tam değildir. Ama yine geç kalınmışçasına gemilere kalkış emri
verilir.
Adı
kendisiyle özdeş hale gelmiş olan Kalipso Kralı Metin Ersoy’un o unutulmaz
şarkısı “Vakit Yok Gemi Kalkıyor” sanki Kore’ye, savaşa doğru kalkan bu gemiler
için söylenmiş gibidir.
Oysa bu şarkı savaştan çok sonra, 70’li yıllarda ortaya çıkar.
ASKERİ
EĞİTİM VE KADRO EKSİKLİĞİ
Birlikler
farklı birliklerden ve gönüllü olarak teşkil edildiği için bir arada eğitim ve
koordinasyon sorunları yaşanmıştır.
İlk giden Türk Tugayında Alay Komutanı olarak görev yapan Piyade Albay Celal Dora’dan aktarıyor Adnan Üzmez:
“Celal Dora’nın anılarında aktardığı düşüncelerinde gerçek anlamını buluyordu: ”Dış memleketlere gönderilen spor takımları dahi günlerce evvel kampa alınmakta ve rakipleri karşısında başarılı olmaları için sıkı bir eğitime tabi tutulmaktadır. Bu takımlar aslında uzun bir zamandır birlikte çalışmış ,anlaşmış ve birbirlerinin kabiliyetlerini tanımış ve özetle aslında yetişmiş olmalarına rağmen gene de haftalarca egzersiz yaptırılarak güvenilir bir hale getirildikten sonra gönderilmektedir…. İşte Türk Silahlı Kuvvetlerinin Kore’ de destanlar yazarak kazandığı zaferler bunun için önemlidir.” [13]
Eksikler sadece erbaş ve er kadrolarında değil, komuta kadrolarında da hissedilir.
“Celal Dora, bu noktada aksaklığın sadece erbaş ve er kadrolarında değil komuta kadrolarının da (subay ve astsubay) öngörülen süre içerisinde tamamlanamamış olmasından da kaynaklandığını, bunun da bir takım disiplin zafiyetlerine ve hazırlıkların güçlükle ilerlemesine neden olduğunu belirtiyor.”[14]
Siyaset Bilimci Cüneyt Akalın ise Amerikan Yardım Heyeti Başkanı General Mac Bride’tan aktarır.
“Cüneyt Akalın iki ay öncesine kadar Türkiye’de bulunan Amerikan Yardım Heyeti Başkanı General Mac Bride’ın resmi tespitlerine göre Türkiye’nin harp sahasında savaşmaya hazır bir tek birliği yokken, nasıl bir tugay gönderilme kararının alındığına dikkat çekerek olayı düşündürücü diye yorumlamaktadır.”[15]
Kadrolar bir şekilde tamamlanır, ancak Kore’de savaşacak birlikler Amerikan silahları kullanacaklardır. Fakat birlikler ne Amerikan silahı görmüş ne de o silahlarla atış eğitimi yapmışlardır. Albay Dora buna da çözüm bulur ve seyir sırasında erlere denize doğru atış eğitimi yaptırır.
“Dora, bununla birlikte Amerikalıların yeni getirdikleri silah ve teçhizatı Tugayın ağırlıklarına dahil edilerek deniz yolculuğu boyunca askerlerin büyük bir bölümünün bir nebze de olsa eğitim almasına ve atış yapmasına imkan sağlamıştı.”[16]
Denizde seyir halindeyken atış eğitimleri için bulunan hedefler de aslında traji-komikti
“Harekete bir hafta kala Almanya’dan getirtilen Amerikan M-1 Piyade tüfeği ve diğer silahlar üç gemiye paylaştırılarak yüklenmişti. Mermi herkese yetecek kadar boldu. Kızıldeniz geçilip açık denizlere çıkıldığında gemi güvertesinden denize doğru intibak atışlarına başlandı. Ancak denizde hedef bulmak sorunu vardı. Bu sorun tüketilen yiyeceklerin ambalaj sandıkları ile çözüldü. Bunlar denize atılarak hedef olarak kullanıldı. Hem gemi hem de hedefler hareketli olduğundan isabet zor oluyor, ayrıca isabet olup olmadığı, kimin vuruş yapıp yapmadığı belli olmuyordu. Yine de boş denize atmaktan iyi idi. Bu atışlar ve silah eğitimleri Kore sularına girene kadar devam etti.”[17]
İNGİLİZCE
DİL SORUNU
Subay
ve astsubay kadrolarının çoğunda İngilizce dil sorunu vardı. İngilizce bilen
çok azdı. Erler ise hiç bilmiyordu ve bu nedenle küçük ve basit sorunların
çözümü bile saatlerce uzayabiliyordu.
Yabancı
dil bilen çok az sayıda yedek subay da Kore’ye gönderilmişti, ancak onlar
sadece Tugay Karargahında hizmet ediyordu.
İşte onlardan birisi de sonradan, Kalipso Kralı olarak tanıyacağımız Metin Ersoy’du.
YEME-İÇME-TUVALET
SORUNU
Gemiler
adeta yüzen birer kışlaydı. Ancak Türk ve Müslüman askerlerin yeme-içme ve
temizlik, tuvalet alışkanlıkları hiç dikkate alınmamıştı.
Tuvalet sorunu bir şekilde çözülür, ancak erler yeteri kadar ekmek olmadığı için yemekten aç kalkmaktadırlar.
“Yemekler iyi idi. Ancak Amerikan usulü haşlama olarak yapıldığından Türk damak zevkine uymuyordu. En önemlisi de verilen ekmek miktarının az olmasıydı. Bir santimetre kalınlığında iki dilim ekmek yetmiyordu. Erlerimiz birkaç lokmada ekmeği bitiriyor yemekle de karınları doymuyordu. Ekmek miktarının artırılması için Gemi Komutanına müracaat edilmişse de un miktarı Amerikan ihtiyaçlarına göre hesaplandığından yolculuk boyunca bir sonuç alınamadı. Ekmeğin azlığı patatesle giderilmeye çalışıldı. Duşlar ve tuvaletler de Amerikan usulü olarak yapıldığından ara bölmeler yoktu. Başlangıçta erler bu durumu çok yadırgadılar. Klozeti kullanmayı beceremediler. Klozetin üstüne çıkanlar, matara ile temizlenenler oldu. Daha sonra subay ve astsubayların verdikleri derslerle bu sorunlar giderildi. Personelin hemen hepsi uzun deniz yolculuğu yapmamıştı. Deniz tutması nedeniyle rahatsız olanlar çoğunluktaydı. Kızıldeniz ve Hint Okyanusu geçilirken çok sıcak günler yaşandı. Ilıman iklime alışan erlerimiz bir yandan deniz tutması bir yandan da cehennemi andıran sıcak nedeniyle yattıkları yerden kalkamaz hale geldiler. Yemeden içmeden kesildiler. Deniz tutması nedeni ile her tarafı kirlenen gemi sık sık yıkanmak zorunda kaldı.”[18]
Kore’ye
farklı tarihlerde dört tugay gider ve her biri bir öncekini değiştirir.
Üçüncü
tugayın komutan yardımcısı Albay Nuri Pamir şehit olduğundan onun yerine Tugay Komutan
Yardımcısı olarak Kore’ye Kurmay Albay Cemal Madanoğlu tayin edilir.
Madanoğlu gemide yaşananlara ilave yapar:
“Erleri gemide yaşantıya
alıştırmak kolay olmadı. Zorluk daha ayakyolunda başlıyordu. Ayakyolları geniş,
onar on beşer kişilik. Yola çıkmadan önce Seferihisar’da erlere bu işin nasıl
görüleceğini öğretmiştik.
(…)
Sabah kahvaltı saat
6’da başlıyor. Kahvaltı edilen yer küçük bir yerdi. Giren er self-servis
lokantalarda olduğu gibi kahvaltı tepsisini alıyor. Yüksek masalar var. Ayakta
yiyor. Çıkarken de kabını kacağını bulaşık bidonuna bırakıyor. Sonra
meyvelerini alıp dışarıda yiyor.
İlk gün sabah
kahvaltısına girdiler. Son er, kahvaltısını bitirip çıkarken öğle oldu.
Ama üçüncü, dördüncü gün alıştılar.”[19]
Madanoğlu tuvalet sorununa da el atar.
“Gemi yönetimi, bunlar
Türk’tür, görenekleri başkadır(*) diye klozetlerin arasına naylon perdeler
koydurmuş. Başa çıkamayınca perdeleri söktürdüm; kapılara nöbetçi diktim:
-Kimse meyve
artıklarını klozete atmayacak; işini gördüğü yeri pis bırakan, suyu çekmeyen,
çöp atanı gördüm mü yapacağımı bilirim.
Ama iş istediğim gibi
yürümüyor.
Yolculuğun üçüncü günü
olmuş, erler yataklarında sigara içip örtüleri yakıyorlar takımları berbat
ediyorlar, kirletiyorlar yangın tehlikesi doğuyor.”
(*) Bizimkiler daha ilk günü ayakyollarını tıkadılar. Meyve artıklarını denize atacaklarına klozete atıyorlar.[20]
Tıpkı Kars’ı hiç görmediği halde Paris’te Kars için şiirler yazmış olan Cemal Süreya gibi, hayatında Kore’yi hiç görmediği ve Kore Gemisi’nde bulunmadığı halde büyük bir duyarlılıkla ve sanatla Kore Savaşı’nı anlatan, Sabahattin Ali’nin Ankara Konservatuarı’ndan öğrencisi Fahri Erdinç’in yazdıkları gelir gözümüzün önüne.
“Sabah oldu. Oldu, ama askeri kaldırabilirsen kaldır. Koğuşlar, kamaralar, koridorlar, merdivenler kusmuk içinde. Elini ağzına yetiştiremeyen, nerede bulunuyorsa orada boşaltmış. Bastığın yer kayıyor. Kimi geceleyin daha “Kültürlü” davranmış, hemen miğferini kapmış, onun içine kusmuş. Ortalık ağarırken, ayıp örtmek için, miğferini lumbuzlardan çıkaran çıkarana. Memetler kusmukları denize döküyorlar. Döküyorlar, ama rüzgar da dökülen emaneti aldığı gibi geminin karnına yapıştırıyor. Şöyle uzağına geçip de gemiye bir bakabilsen, baştanbaşa sıvanmış, saksağan yumurtası gibi her yanı alaca bulaca.”[21]
Gemi Kızıldeniz’den geçerken bir emir yayınlanır gemide. Güvertede yatılabilecek. Yalnız denize düşme olursa, bunun sorumluluğu Türk Komutanlığına ait olacak.
“O gece, imam (görevli tabur
imamı, yn) hem üst güverteyi, hem alt güverteyi dolaştı. Gözlerinin gördüğü
yere, filikaların altlarına ve içlerine varıncaya kadar, don-gömlek veya
gömleksiz serilip yatan askerlere öğütler verdi:
‘Çişiniz gelirse denize çövdürmek yok! Bu denizin bir adı da Kabe Denizi’dir. Valla çarpılırsınız. Bu bir. Uçkurlarınızın birer ucunu birbirinize bağlayın. Bu iki. Geminin yalpası çok. Eğer denize düşerseniz, şehit-mehit olmaz, gitseniz gitseniz eşek cennetine gidersiniz. Bu üç…Allah rahatlık versin!’”[22]
KORE’DE
CEPHE GERİSİNDE YAŞANAN SORUNLAR
Cephe
gerisinde de sorunlar yaşanır.
Özellikle
Türk askeri araç sürücüleri kural tanımaz bir şekilde araç kullanmaktadırlar.
Öyle ki araç kazalarında hayatlarını kaybeden Türk askerlerin sayısı savaşta yaşanan toplam kaybın %10’unu bulur.
“Bir diğer sorun da Türk şoförlerinin durumu idi. O yıllarda yurdumuzdaki motorlu araç sayısı az olduğundan şoför miktarı da azdı. Bu nedenle Kore’ye giden şoförlerin çoğu askeri ehliyetli ve acemi idi. O günlerde Tokyo’da yayınlanan Star adlı ordu gazetesi Türk Şoförleri için aynen şunları yazıyordu. ”Türk Şoförleri Kore ye ayak bastıkları andan itibaren, Korelileri ve BM mensuplarını korku ve heyecana düşürmüşlerdir. Türk Şoförleri trafik kurallarına kesinlikle uymaz. Yolun daima ortasını takip eder. Geriden gelip korna çalarak yol isteyenlere asla yol vermez. Yollarda yazılı hız sınırına bağlı kalmaz ve aracını her türlü yolda son sürat kullanmaktan zevk alır. Bu nedenle sık sık kazaya neden oldukları için üzerinde ayyıldız işareti olan aracı gören herkes ya durmalı ya da yol vermelidir”.
Celal Dora anılarında Türk Şoförlerinin bu yetersizlikleri yüzünden toplam zayiatımızın %10 unun araç kazalarından dolayı verildiğini ifade eder. Turgut Sunalp de Türk Şoförlerin eğitimsizliğine dikkat çekerek şu bilgileri vermektedir: ”Askeri Polis kontrol noktalarında gösterilmesi zorunlu geçiş belgesinin, Türk Şoförü için ‘ME TURK’ ibaresi olduğu Kore’de meşhur olmuştur. Şoför bu sözü söyleyince askeri polis dilini bilmeyen birisi ile bir hiç için dakikalarca münakaşa edip trafiği aksatmaktansa ‘GEÇ!’ işaretini vermeyi her zaman tercih etmiştir.”[23]
Cephe gerisinde sadece bunlar yaşanmaz. Türk askerinin Kore’de gördüğü yoksulluk ve fuhuş ahlaki çöküntü yaratıp komutanlar tarafında fark edilse de bu pek dile getirilmez.
“Em. Alb. Fevzi Tüzüner, kendisi ile yüz yüze yaptığım görüşmede bu konuya dikkat çekip “Aç insan inançlarını yer “Sözünü söylemiş ve ilave etmişti. “Kore’ye gittiğimizde açlık ve sefalet içinde bir halk bizi karşılamıştı. Kore yaşlılarının aksi iddialarına rağmen fuhşun Kore’de yaygınlaştığına ben şahit oldum.” Aynı değerlendirmede bulunan Abdi İpekçi Dünyanın Dört Bucağından adlı eserinde Kore bölümünde yalnız Başkent Soeul’de polis kayıtlarına giren 30.000 fahişenin varlığından söz eder. Güventürk’ün tespiti ise daha ilginçtir. ”Bir zamanlar çok terbiyeli ve namuslu olduğu söylenen Kore’de bu şimdi hayal artık. Küçücük çocuklar etrafımızı sarıyor, elleri ile işaretler yaparak birinci kalite kadın diyor. Sizi davet ediyorlar. Kim? diye sorma bu daha acıdır. Çünkü götürmek istediği kadın ya anası ya da ablasıdır. Baltacıoğlu da Kore görevi sırasında mevzilerine kadar yaklaşan bir Koreli kadına rastladıklarını, kadının tercüman aracılığı ile verdiği ifadesinde ilginç bir yaklaşımla: ”Para istemiyorum. Sadece burada kalıp karnımı doyuracağım. Buna karşılık bir gecede 30 kişi benimle beraber olabilir.” Şeklinde konuştuğu yönünde bilgi vermektedir.”[24]
Benzer tespiti Madanoğlu da yapar ve anılarında anlatır:
“Her yanda savaşın
sosyal ve moral yıkıntıları izleniyor. Fuhuş almış yürümüş. Kimi yerde yolların
yakınındaki tümseklerin üstüne çıkmış çocuklar bağıra çağıra ablalarını
satıyorlar.
-İki dolar iki dolar 16 yaşında ablam iki dolar…” [25]
Bu
koşullar altında Kore’ye sevk edilen birliklerimiz ve erlerimiz İskenderun
Limanı’ndan bando-mızıkayla uğurlanır.
Bando çeşitli marşların yanında KORE MARŞI’nı da çalar.
GEMİLER VE SANAT - KLASİK BATI MÜZİĞİNDE İLK KADIN BESTECİMİZ
Metin
Ersoy henüz Kalipso Kralı değilken ve sadece yabancı dil bildiği için Birinci
Kore Türk Tugay Karargahında askerliğini yedek subay olarak taparken, Klasik
Batı Müziği alanında ilk kadın bestecimiz Nazife Aral’ın bestelemiş olduğu Kore
Marşı çalınır Ankara’da Tren Garında. Trenler İskenderun’a asker kafileleri
taşırlar.
Sonrası
mı?
Sonrasında
Nazife Hanım da Kore’ye gider, Türk askerini ve birlikleri orada da ziyaret
eder.
Neden
olmasın ki?
Marilyn
Monroe Amerikalılar için cepheye geliyorsa, Nazife Aral Hanım da gelebilir.
Ancak, Nazife Hanım Türk askerine “Kulaklara Kore kadar yabancı” o Kore Marşı yerine keşke başka bir marş veya türkü bestelemiş olsaydı.
Arada moral izni için Japonya’ya gönderilen Türk subayları cepheye yeniden dönüyorlar. Bir Japonya dönüşünde Madanoğlu anlatıyor:
“Kore’ye döndüğümde kış
iyice bastırmıştı. O yılların ünlü yıldızı Marilyn Monroe gelmiş. Birlik birlik
dolaşıyor. Hangi birliğe giderse çevredeki birliğin erleri oraya üşüşüyorlar.
Bize yakın bir
birlikteki gösterisine ben de gittim. Holivut yıldızlarının savaştaki Amerikan
askerlerine moral vermesi için böyle geziler düzenleniyor. Hava soğuk mu soğuk.
Ama kurulan sahnenin sağına soluna birer özel kamyon yanaşmış; bu kamyonlardan
sahneye geniş körüklü borular uzatılmış; sıcak hava veriliyor.
Moral subayı, onların
kadrolarında bir de moral subayı var, yağmur yağabileceğini düşünmemiş, hava
serpiştiriyor. Marilyn Monroe de anlaşılan içerlemiş, üstü açık sahneye
çıkmıyor.
Erler bağırıp çağırıyorlar. Birlik komutanı sahnenin üstüne bir çadır bezi gerdirmeye çalışıyor. Marilyn’le gelen ekipteki öteki aktörler askeri oyalamaya çalışıyorlar; ama yuhalanınca kaçıyorlar.”[26]
Nazife
Aral Hanım’ın bestelemiş olduğu Kore Marşı’nın müziğine ne hikmetse hiçbir
yerde ulaşamıyorsunuz.
Bunun
birkaç nedeni olabilir,
-Bestenin
ısmarlama ve yetersiz bir eser olması,
-Güftenin,
alayı sebepsizce lağvedilen ve Türkiye’de muhalefetin yanında olduğu imajı
verilen Albay Celal Dora’ya ait olması,
-Güftenin
çok başarısız olması,
-Güftede
geçen Moskof kelimesinin 60’lı yıllarda Türk-Sovyet yakınlaşmasında handikap
olması,
-Kore’ye giden askerin çoğunluğunun Anadolu’dan gelen erler olduğu düşünüldüğünde bestenin ve dolayısıyla marşın Kore’ye gidecek olan diğer üç değiştirme tugayının uğurlanışlarında bir daha seslendirilmemiş olmasıdır.
Fahri Erdinç kendi yazar sezgisi ve ironisiyle teşhisi tam olarak doğru koyar aslında.
“Bandoların gümgümü arasında, ne gidenin ne dediği anlaşılıyordu, ne de uğurlayanın. Bazı vagonlardan “Kore Marşı” duyuluyordu. Kulaklara Kore kadar yabancı olan bu marşı, bir Hariciyeci’nin kızı Nazife hanıma ısmarlama yazdırılan bu marşı Mehmetçikler veresiye söylüyorlardı. Çoğu vagonlardan duyulan marş bambaşkaydı. Bu marş “Yaslı gittim…” diye başlıyordu. Gardaki yaslı ana babalar işte bu marşın ne dediğini anlıyorlardı.
Yaslı gittim şen geldim…”[27]
Nazife Hanım, Kore Marşı bestesi pek tutulmamış olsa da 1959 yılında eşinin tayini dolasıyla gitmiş olduğu Diyarbakır’da Diyarbakır Flarmoni Derneği’ni kurar ve hayatı boyunca 1000 kadar beste yapar.
Sonrası
mı?
Sonrası:
BESTEKAR SOKAK
Ankara’da doğup büyüyenler de dahil olmak üzere, Ankara’da yaşayanların da adının veriliş nedenini bilmedikleri veya merak etmedikleri Kavaklıdere’deki Bestekar Sokak Nazife Hanım’a saygının bir ifadesidir.
KORE MARŞI
Milletle, devletle
birdir oy’umuz,
Cihanla savaştı şanlı soyumuz.
Güney’e, kuzey’e, doğu,
batı’ya
Kore’ye uzandı sınır
boyumuz.
Yaşasın
Vatan, Yaşasın Millet,
Savaşmak
Türklüğün canına minnet.
Eskiden türkümüz “Alo
Yemen” di,
Bugün de Kore’ye attık
kemendi.
Türklüğün verdiği şanlı
kararı
Moskoftan gayri, cihan,
beyendi.
Yaşasın
Vatan, Yaşasın Millet,
Savaşmak
Türklüğün canına minnet.
Hürriyet uğruna, savaş
yoluna
Yardımı reddetmek Türklüğe zillet.
Not: Şiiri Celal Dora yazmış, Nazife S. Aral bestelemiştir.[28]
Birinci Tugay ile Kore’de bulunan Nazife Aral Hanım-Yzb. Kamil Celkan’ın Albümünden
GEMİLER VE SANAT Kalipso Kralı Metin Ersoy’u Kore’ye giden ilk tugayın karargahında buluyor.
Mete Yurtsever’in 22 Eylül 2021 tarihinde yazmış olduğu kendisine ait blog yazısından aktaralım.
Bu gemide ah ben de olsaydım…
Geç kalacaksın hiç yok zaman
Düşünme sakın olma pişman
Yalnız kalamaz hiçbir yaratık
Vakit yok gemi kalkıyor artık
Bu gemide ah ben de olsaydım
Açık denizlere yol alsaydım
Vız gelirdi her şey inan bana
Yeter ki ben sana varsaydım
Metin Ersoy (1934-2017) bu sözlerle başlayan 45’liği 1970 yılında çıkarmış, yani benim doğduğum yıl. Bu şarkının hikayesi ise Kore Savaşı’na kadar gidiyor. O tarihte askerliğini tercüman olarak yapan teğmen (yedek subay, yn) Metin Ersoy, Kore cephesine gönderiliyor. Bir ay süren gemi yolculuğunda ve sonrasında Amerikalıların onu Harry Belafonte’ye benzetmeleriyle kalipsoya merak salıyor, dansını öğreniyor ve epey malzeme topluyor. Türkiye’ye döndüğünde Türk pop müziğinin mimarlarından İlham Gencer’in dikkatini çekiyor ve onun kendisine verdiği isimle “Kalipso Kralı” 70’lere ve Türk pop müzik tarihine damgasını vuruyor.
VAKİT YOK GEMİ KALKIYOR ARTIK
Bu yazıya, GEMİLER VE SANAT, ilham olan konu 19
Mayıs’ta oluştu.
Bandırma Vapuru ve o vapurda bulunan Manastırlı Kurmay Albay Kazım (Dirik) ve onun kızı Şükran ile kaçan Türk Tiyatrosu’nun altın çocuğu Muammer Karaca’yı anlatarak başladık.
Kore Türk Tugayı’nda yedek subay tercüman olarak
gemiyle Kore’ye giden Metin Ersoy ile bitirdik.
Biz bitirdik, ama Metin Ersoy “Ben de birkaç cümle bir
şey söyleyebilir miyim?” diyor.
Anlatmaya başlıyor, söyledikleri çok çarpıcı şeyler
“Tabii Kore’den önce bizi askeri terimler için Seferihisar’da bir ay ayrı
ayrı eğitime aldılar. (…) Dağın tepesinde, İngilizce askeri terimler
öğreniyoruz. Başımızda bir subay var sadece. O zamanlar generaller bile
İngilizce’nin “i” sini bilmiyordu.
Kimse tuvalete bile gidemezdi orada biz olmadan başlarında.”[29]
Bu söz biraz ağır olsa da çok çarpıcı ve hiç tekzip gelmediğine göre, gerçekliği doğru olmalıdır. Zira Metin Ersoy anlatırken kendisini de eleştiriyor, anlatmaya devam ediyor.
“5000 kişilik tugayda 28 kişilik tercüman teğmen kadrosu vardı. En kötüleri bendim.”[30]
Metin Ersoy sadece dil sorununu değil, gemide yaşanan
sorunları da anlatır.
“Hava öyle sıcaktı ki size bunu sözcüklerle ve kağıtla anlatmam mümkün değil. Yanıyorduk resmen. Kızıldeniz’deydik. Bir tek çaremiz vardı; duş yapmak. Herkes kan ter içinde duşlara hücum etmeye başladı. Fakat sonrası çok daha büyük bir facia oldu. Meğer deniz suyunu duş depolarına koymuşlar! Duştan her çıkan, kısa bir süre sonra sahiden yanmaya başladı. Su gitti tuz kaldı tenimizde.”[31]
Metin Ersoy yine de güzel şeylerden söz eder, “Kore benim için üniversite tahsiliydi aslında.”[32] demeyi de ihmal etmez.
Vatan, namus, şehitlik vb. sözleriyle Kore’ye
gönderilen ve şehit olan Mehmetçiklerin bile sahipsiz bırakıldığını sanatçı
duyarlığıyla anlatır Metin Ersoy.
“İki askerimiz vardı bir gün, iki şehit… Mayına basmıştı biri. Şehitliğe
gidip şehitlerimizi son yolculuklarına uğurlamak gerekiyordu. (…) İndik şehre.
Şehitliğe gitmemiz lazım. İmam ne dese beğenirsiniz? ‘Cenazeleri garda
bırakalım,’ diyor bana. ‘O neden?’ diye sordum, anlamadım amacını. ‘PX’ e
gidelim,’ dedi. Post Exchange, çarşısına...’
(…)
Post Exchange’i şöyle anlatayım size, ticaret yapıyorlardı orada. Sigara alıyorsun mesela PX’te 3 liraysa dışarıda 6 lira. (…) Karaborsa merkezi. İmam ticaret yapacak, bana şehitleri garda bırakalım sonra gelir alırız diye utanmadan teklif sunuyor. O karaborsayı orada herkes yaptı, generalinden subayına kadar.”[33]
Erlerin neden mayına bastıklarına gelince trajik
olduğu kadar mitolojik de sanki.
Metin Ersoy erlere gündüz mayınlı bölgeyi gösterir ve
geçecekleri koridoru da söyler, mayına dokunursanız patlar ve ölürsünüz, der.
Ama gece olunca işler değişir.
“Ama gece olunca karanlık çağırıyordu onları. Mayın tarlasının bir yanından
bir şarkı sesi… İnce, tatlı, davetkar bir kadın sesi… Düşünebiliyor musunuz,
Kore’de, uzak bir ülkeden gelmiş askerin gecesine bir kadın sokuluyor. Gecenin
ağzı gibi bir şeydi o kadının imgesi. Şakşi diyordu bizimkiler ona, yani
‘Seksi’… Bütün Kore’nin bildiği bir şarkıyı söylüyor Şakşi, geceleri oraya
gelir. İstediği şey ise askerleri tavlamak…
(…)
Belki cehalet dersiniz adına belki erkeklik. Ama oluyor işte. (…) Sizi en çok ortalık sütliman iken yutar savaşın karanlığı. O kadına ulaşmanın yolunu arayanlar için en büyük engel, çevirdiğimiz o mayın tarlasının etrafından dolanıp yanına gitmenin eziyetiydi.(…) Ne yaptı biliyor musunuz o askerlerden biri, silahını bıraktı, ‘Ortadan geçer giderim ben,’ dedi. Şakşi’ye gidecek… Sonrası tabii tahmin edilen son.”[34]
Askeri Şakşi değil sanki Sirenler çağırır mitolojinin
derinliklerinden.
“Siren’ler (Seirenler): İlk olarak Homeros, onları denizle ilişkili göstermiştir. Homeros’a göre Seiren’ler, ‘Büyüler yakınlarına gelen bütün insanları/bilmeden kim yaklaşırsa onların yanına ve dinlerse onları/yandı demektir o kişi, çünkü dönemez bir daha evine’. Seiren’ler denilen bu denizkızlarının ezgisine doyum olmaz. Öyle bir ezgi ki, dayanılmaz bir çekişle çağırır insanı; öyle bir ezgi ki, ölüme doğrudur bütün çağrısı.”[35]
Yazımda adları geçenlerin hiçbiri bugün artık hayatta
değiller.
Ruhları şad olsun.
Yönetmenliğini Metin Erksan’ın yapmış olduğu ve Kore
Savaşı’ndan, Nato’ya üye olmamızdan, hemen sonra 1960 yılında çekilen
“Gecelerin Ötesi” filminde oynayan yedi umutsuz gençten ikisi olan Metin Ersoy ve
Suphi Kaner’ in hayallerinde hep kaçak veya parayla bir gemiye atlayıp
Amerika’ya gitmek vardır.
Gençler o gemiye asla binemediler, Metin Erksan bindirmemiş olmalıdır.
Gemiler kalkmış olsa da sanat gemide de devam ediyor, geride kalan sadece limanlar oluyor.
Hattuşa, 29 Mayıs 2024
(Bu bölüm için dinleme: Recebim-Aliye Yakubova / İzleme: Gecelerin Ötesi-Metin Erksan)
[1] İkinci
Dünya Savaşı’nda Batırılan Bir Türk Gemisi Refah Şilebi-Rahmi Akbaş-Atatürk
Araştırma Merkezi-2014 Birinci Baskı, s.15
[2] Refah ve
Atılay Faciaları-Bora Serdar-Cumhuriyet Kitapları-2023 Birinci Baskı, s.166
[3] Bora
Serdar, age, s.168
[4] Bora
Serdar, age, s.173
[5] Rahmi
Akbaş, age, s.27
[6] Bora
Serdar, age, s.178
[7] Bora
Serdar, age, s.179
[8] Bora
Serdar, age, s.182
[9] Bora
Serdar, age, s.183
[10]
Sözcükler “Toplu Şiirler”-Melih Cevdet Anday-Everest Yayınları-2008 İkinci
Baskı
[11] Rahmi
Akbaş, age, s.33
[12] Adnan
Üzmez-İkinci Dünya Savaşı’ndan Sonra Gelişen Olayların Işığında Kore Savaşı ve
Türkiye-İÜ Atatürk İlkeleri ve İnkilap Tarihi Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve
İnkilap Tarihi Ana Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi-2006
[13] Adnan
Üzmez, age
[14] Adnan
Üzmez, age
[15] Adnan
Üzmez, age
[16] Adnan
Üzmez, age
[17] Adnan
Üzmez, age
[18] Adnan
Üzmez, age
[19]
Madanoğlu Anılar 1911-1953- Cemal Madanoğlu-Evrim Yayınevi-1982-Birinci
Bası-s.348
[20] C.
Madanoğlu, age, s.349
[21] Kore
Nire-Fahri Erdinç-Yordam Kitap-2014 Birinci Basım- s.160
[22] Fahri
Erdinç, age, s.163
[23] Adnan
Üzmez, age
[24] Adnan
Üzmez, age
[25] C.
Madanoğlu, age, s.355
[26] C.
Madanoğlu, age, s.377-78
[27] Fahri
Erdinç, age, s.148
[28] Kore
Gazisi Kilisli Yüzbaşı Kamil Celkan’ın Hayatı ve Kahramanlıkları
(1950-1951)-Dr. Ali Denizli- Pelikan Yayıncılık-2015 Birinci Baskı, s.76
[29] Kalipso
Kralı Metin Ersoy Vakit Yok Gemi Kalkıyor Artık-Kaan Koç-Ayşe Şenyer-Alfa Basım
Yayım-2018 Birinci Baskı, s.62
[30]
K.Koç-A.Şenyer, age,s.62
[31]
K.Koç-A.Şenyer, age,s.65
[32]
K.Koç-A.Şenyer, age, s.69
[33]
K.Koç-A.Şenyer, age, s.75
[34]
K.Koç-A.Şenyer, age, s.77
[35] Mitoloji ve İkonografi-Doç.Dr. Bedrettin Cömert-HÜ Sosyal ve İdari Bilimler Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Yayınları-Mayıs 1980-Birinci Baskı- s.37
