RECEP BABAYİĞİT: Nisan 2022

Kesintisiz Mitoloji, diye bir kavram var mıdır acaba?

Varsa, disiplinler arası ilişkiler ve bağlantılar bu kavramın içini ne kadar doldurabilir?

Sümerlerden Hititlere, onlardan Friglere ve Helenlere geçen ve kimisi şekil ve isim değiştirerek günümüze kadar süre gelen mitoslar, efsaneler, destanlar yalnızca kesintisiz akışı anlatmaz, tek tanrılı dinlerle birlikte ortaya çıkan kutsal kitap poetiğinde de kesintisiz bir sürekliliğe kaynaklık eder.

Konumuz taş olunca ve konu başlığımız TAŞ DOĞANLAR-TAŞ DOĞURANLAR olunca, önümüze hem Mezopotamya kaynaklı çok tanrılı mitoloji hem de yine Mezopotamya kaynaklı tek tanrılı kutsal kitapların metinleri çıkar.

Taş motifi Sümer’den bu yana neredeyse bütün dinlerde üzerinde en çok söz söylenen ve adeta bir mitosa dönüşen motiftir.

Bir intizar olarak “Allah seni taş etsin”, bir yerleşim yeri olarak “Taş Kesti”, bir halk türküsü ve ninni olarak “Aktaş diye belediğim” ve içinde “N’ ola taş d’oğraydı analarımız” dizesi geçen Amasya türküsü “Tek kapıdan çıktım yüzüm peçeli” içinde hep taş motifi bulunan ve günümüzde hala kullandığımız sayısız söz dizileri ve isimlerdir. Hepsinin günümüze kadar kesintisiz bir şekilde gelmiş olması “Taş” olarak katı nesnenin kutsallığına bağlıdır. Taşın aslında katı halde bir toprak, toprağın ise doğurganlığıyla Ana Tanrıçayı işaret etmesi kutsallığın kesintisiz olmasını sağlıyor olmalı.

Yüz yıldan uzun bir süre önce Dersim Dağları’ndaki Ermeni Köy Hayatını anlatan gezginler “Taşın” Ermeni inancındaki yerini aktarırlar.

“Tarlalardan topladıkları taşları tarlanın kenarında öbekler halinde biriktirirlerdi çünkü taşların tamamen ortadan kaldırılmasının toprağın gücünü yitirmesine neden olacağına inanırlardı. Harput-Akhorlu Vartan Bey, kurumuş ağacın budağına bir taş bırakıldığında ağacın canlanıp meyvelendiğini söyledi.”[1]

Burada kurumuş ağacı canlandıran taştaki güç nedir? Tanrısal bir güç mü mitolojik bir güç mü yoksa inanç mı?

Yine Dersim’de kutsal ziyaret yerlerinden birisi olan Düzgün Baba Ziyareti’ ne çıkmadan önce aşağıda sizi karşılayan kurban adaklarının sunağı olarak kullanılan büyük kara taş için aynı gezginlerin söyledikleri de ilginçtir.

“Ancak, Ermeniler taşı yabancı bir nesne olarak görmezlerdi; onlar için taş, Toprak Ana’nın yoğunlaşmış haliydi.”[2]

Bu inancın hiç kesintisiz günümüz Dersimlilerine aktarılmış olduğunu görebiliyoruz.

TAŞ DOĞANLAR – KUMARBİ EFSANESİ

Hititlerden başlayalım yine. “Kumarbi Efsanesi Hitit krallığının başkenti Hattuşaş’ta, bugünkü Boğazköy’de bulundu. Hitit çivi yazısı ile yazılmış bu destanın metni Hattuşaş saray arşivlerinin tabletleri arasından ortaya çıkarıldı. Bilginler bu tabletleri MÖ 13. Yüzyıl sonu olarak değerlendirirler, çünkü saray o tarihten sonra yıkılmıştır. Yazıya dökülen efsane ise Hurri kaynaklıdır. Hurriler MÖ 16. ve 15. Yüzyıllarda Anadolu’nun güneydoğusundan Kuzey Mezopotamya ve Suriye’ye uzanan bölgede yaşamışlardı.”[3]

Azra ERHAT buradan başlayarak bize Kumarbi Efsanesi metinlerinden aktarmalar yapar. Metinlerin Hititçe çevirileri DTCF’ nin ilk Hititoloji hocası H.G. GÖTERBOCK tarafından yapılmıştır.

“Anu tahtına oturur ve güçlü Kumarbi ona içecek verirdi. Onun ayaklarına kapanır ve maşrapaları içmek için eline verirdi,” deniyor. Anu’nun krallığı da dokuz yıl sürer ve Kumarbi de ona karşı savaş açar. Şöyle denir: “Anu artık dayanamadı Kumarbi’ nin gözlerine. Anu, Kumarbi’nin elinden kendini sıyırdı ve kaçtı. Anu, kuş gibi uçtu. Arkasından Kumarbi saldırdı ve onu, Anu’yu ayaklarından yakaladı, ve onu gökten aşağı çekti.” Bundan sonra efsanenin asıl can alıcı olayı anlatılır: “O (Yani Kumarbi) onun (yani Anu’nun) ‘diz’ini ısırdı; ve onun (Anu’nun) erkekliği (Kumarbi’nin) içine döküldü.” Kumarbi Anu’nun erkekliğini içine aldığına sevinir ve güler, ama Anu geri döner ve Kumarbi’ye şöyle seslenir: “İçini düşünerek seviniyorsun, çünkü benim erkekliğimi yuttun. İçinde olana sevinme. İçine ağır bir yük koydum.” Bu yükün ne olduğu açıklanır: Kumarbi hava-tanrıya gebe kalmıştır, ondan başka Aranzah (Dicle) ve Taşmişu’ya da gebe kalmıştır. Bu üç korkunç tanrının tohumlarının içine döküldüğünü öğrenince Kumarbi büyük bir telaşa kapılır, yuttuğunu tükürmeye çalışır. Tükürdüğünün Kanzura Dağı’na düştüğü söylenir. Ama tükürdüğü nedir, tüküremediği nedir?“ Metin bunu bildirmez ve elimizdeki fragman Kumarbi’nin öfke içinde Nippur’a gitmesiyle son bulur.”[4]

DOĞURMAK-TÜKÜRMEK-YEŞİL TAŞ

Bu metinler 13. Yüzyıl ve Hattuşa kaynaklıysa, hemen Hattuşa çevresine bakarak Kumarbi’nin tükürdüğünün belki de Hattuşa Büyük Tapınak’ta bulunan “Yeşil Taş” olduğu akla geliyor. Yeşil Taş’ın hala nereden ve ne zaman geldiği bilinmemektedir.

Hurrilerdeki adı farklıdır tükürülen şeyin, ama bu Hattuşa kültüründe yerel nesnelere dönüşmüş olmalıdır. Bu ise yörede çokça bulunan ve bir tür “Serpantin” olan sıra dışı büyüklükteki Yeşil Taş’ tan başka bir şey olamaz.

Öte yandan yöre halkından ve ziyarete gelen kadınlardan bu taşa dokunarak bebek dilediklerini görebilmek taşın bir doğum-doğurma mitosu barındırdığını gösteriyor.

Serpantin taşının ise yakın zamana kadar yörede ve bütün Anadolu’da çok sık rastlanan “Yılancık Hastalığının” tedavisinde halk hekimliğinde kullanıldığı bilinmektedir.

Yeşil Taş’ ın burada tedavi edici ve doğurganlığa yardımcı olduğuna inanılırken, Suriye-Hama’ da bulunan ve Hititoloji için ilk kaynak olduğu düşünülen Luvi dilinde yazılmış taş ise yörede yaşayan insanların göz hastalıklarına iyi geliyordu.

Burada tükürmenin bir tür doğurmak olduğu düşünülür.

Yaşayan en büyük Sümerolog Muazzez İlmiye ÇIĞ’ ın DTCF’ den sınıf arkadaşı Hatice KIZILYAY 1958 yılı kazı döneminde Hattuşa’ da Hükümet Komiseri olarak yer alır. Hatice Hanım kazılara 14 yaşındaki kızı İştar’ı da getirir o sene. İştar bir günlük tutar ve Muazzez Hanım İştar’ın günlüğünden bize Hattuşa’yı, Hititleri ve elbette

Hattuşa Yeşil Taşı

Hattuşa Büyük Tapınak

Kumarbi Efsanesini anlatır.

İŞTAR’IN KALEMİNDEN KUMARBİ EFSANESİ-TAŞTAN DOĞANLAR

İştar

Sol baştaki Kumarbi

Yazılıkaya Hitit Panteonu’ nda 38 numaralı tanrıça İştar, 40 numaralı tanrı Kumarbi’ dir. İştar adı, ŞAUŞKA-ASTARTE-İŞTAR-SİTARE olarak kullanılmış olup günümüze kadar geldiğinde Arapça Sitare karşılığı Yıldız adını alır. Kesintisiz durum burada da devam eder.

Hatice KIZILYAY’ın kızı İştar ise günlüğüne aşağıdaki notları düşer.

“Annem, ‘Bak! Bir de Ullikummi hikayesi veya şarkısı var. Oldu olacak onu da anlatayım’ dedi.”

‘Kumarbi, kendisini tahttan indiren Hava Tanrısı Teşub’a kızıyormuş. Ona bir kötülük yapmayı planlıyor. Bunun için eline asa alıyor. Ayağına rüzgarı pabuç yapıyor. Şehri olan Urkiş’ten ayrılıp ‘Soğuk Göl’ denilen yere geliyor. Orada çok büyük, bir uçtan bir uca uzanan bir kaya görüyor. O kaya ile yatıyor Kumarbi. Efsane bu ya! Kaya ondan gebe kalıyor ve bir çocuk doğuruyor. Kumarbi onun adını Ullikummi koyuyor. (Anlamı, Kummiya şehrinin yıkıcısı.) Kumarbi onun göğe gitmesini, Tanrı Teşub’u ayağıyla karınca gibi ezmesini, Tanrıları gökten kuşlar gibi dağıtmasını söylüyor ve onu Ubelluri adlı, dünyayı üzerinde taşıyan bir devin omuzlarına koyarak denizde büyümesini istiyor.”[5]

Şimde bir de Ullikummi çıkar karşımıza.

Yine MÖ 16. Yüzyıl Hurri ülkesinden 13. Yüzyıl Hitit başkentine ve günümüz Hattuşa’sına döneriz.

Hattuşa’da, yani Boğazkale’de yöre halkının “Şahin Kayası” olarak bildiği, Hattuşa’nın dışında, Yazılıkaya’nın üzerine düşecek şekilde yekpare ve büyükçe bir kaya vardır.

Kumarbi Hattuşa versiyonunda bu kaya ile “Şahin Kayası ile” çiftleşmiş olabilir mi?

Şahin Kayası

Hititolog Prof. Dr. Güngör KARAUĞUZ Hitit Mitolojisi adlı eserinde Ullikummi Şarkısı’nın ilgili paragrafında doğrudan Hitit tabletlerinden okuma yapar.

“§4 (A I 11-16)

Kumarbi [ruhundan önce] bilgeliğini [aldığı]nda, o hemen sandalyesinden kalk(ıp) eline bir asa aldı. [Ayaklarına ayakkabı olarak] hızlı rüzgarları (koyup) giydi. O, Urkiş Kenti’nden yola çıktı ve soğuk pınara vardı.

§5 (B I 13-20)

Soğuk pınarda büyük bir kaya bulunur. Onun boyu üç fersah ve genişliği [ ] ve yarım fersah olup aşağıdadır. [Onun vaginası ise… fersahtır. Onu görünce ] ruhu (bir hoş olup aklı başından) fırladı. Ve o, kaya ile yatıp (sevişti). Erkeklik organını onun içine [batırdı]. Bu beş kez oldu. [Tekrar] o, on kez oldu.”[6]

Yine günümüz Hatuşa’sına dönersek efsanede sözü edilen deniz burada yok. Ama Hattuşa’ya çok uzak olmayan ve yine Hitit toprakları içinde olan Sungurlu ilçesine bağlı ve adında deniz geçen iki köy bulunmaktadır. Birisi DENİZ, diğeri DENİZLİ olarak çıkar karşımıza.

Yine yerel efsanelerden birisi çıkar karşımıza Şahin Kayası ile bağlantılı olarak.

“Hazreti Ali bir gün Şahin Kayası civarında atıyla dolaşırken atının arka ayağı kayar ve arka ayağıyla çifte atınca ayağının altındaki taş fırlayıp gider neredeyse bir fersah uzağa konar. Hazreti Ali’nin atının çiftesinin fırlattığı kayanın adı Ali Kayası, kayanın olduğu yer ise yöre halkının ağzında ‘Ali (K)ayası olarak bilinir.”

Yukarıda Kumarbi’nin tükürdüğü taş burada karşımıza atın çiftesinin fırlattığı taş olarak çıkar.

İştar’ın notlarını süsleyen Nazan ERKMEN aşağıda Kumarbi’nin Anu’yu ayaklarından yakalama sahnesini resimler.

Nazan ERKMAN çizimi Kumarbi’nin Anu’yu yakalaması

TAŞTAN DOĞANLAR VE DÜNYANIN MERKEZİ

Taş miti Helen mitolojisinde de devam eder. Hesiodos ölümsüz eseri Teogonia’da Olympos Tanrılarının Doğuşu bölümünde bize adeta bir film sahnesi aktarır.

Dilimize Azra ERHAT ve Sabahattin EYÜBOĞLU çevirir.

Olympos Tanrılarının Doğuşu

Rheia, Kronos’un yatağına girince

Şanlı evlatlar doğurdu ona:

Hestia, Demeter, altın sandallı Hera

455 Ve güçlü Hades, yerin altında oturan,

Yüreği acıma nedir bilmeyen tanrı,

Toprağı sarsan, uğultulu tanrı Poseidon

Ve temkinli Zeus, tanrıların ve insanların babası,

Yıldırımlarıyla yeryüzünü titreten.

Ama koca Kronos yiyordu ilk çocuklarını

460 Analarının kutsal karnından çıkıp da

Dizleri üstüne oturduğunda her biri.

Korkuyordu, Uranos’un mağrur torunlarından biri

Ölümsüzler arasında kral olacak diye.

Gaia ve Uranos bildirmişlerdi ona

Ne kadar güçlüler güçlüsü de olsa

465 Kendi oğluna yenilmekti kaderi.

Buydu çünkü Zeus’un isteği.

Onun için gözü pusudaydı her zaman,

Doğan çocuklarını yiyordu birer birer

Ve Rheia sonsuz bir yas içindeydi.

Ama Zeus’u dünyaya getirdiği gün

Yalvardı Toprak’a ve yıldızlı Gök’e

Gizli doğurabilsin diye çocuğunu,

Öcü alınsın diye babasının

Ve hain Kronos’un yediği bütün çocuklarının.

Anası babası dinlediler kızlarını

Ve bildirdiler ona Kader’in ne hazırladığını

Kral Kronos’a ve coşkun yürekli oğluna.

Sonra bereketli Girit’te Lyktos’a götürdüler onu,

Son oğlu büyük Zeus’u doğuracağı gün.

Ulu Toprak tanrıçası aldı çocuğu

Besleyip yetiştirmek için koca Girit’te;

Hızlı gecenin karanlıklarından yararlanıp

Diktor tepelerine götürdü onu,

Sık ormanlarla kaplı Aigaion eteklerinde

Kutsal toprağın gizli derinliklerinde

Ulaşılmaz bir mağaraya sakladı onu,

Sonra koca bir taşı bezlere sarıp

Verdi, göklerin güçlü oğlu Kronos’a,

O da yakalayıp iki eliyle taşı

Yuttu indirdi uğursuz midesine,

Anlamadı yuttuğunun bir taş olduğunu,

Oğlununsa dipdiri kaldığını,

Ve az sonra yenilmez, baş olmaz gücüyle

Babasının hakkından geleceğini,

Onu tahtından atıp yerine geçeceğini,

Ölümsüzler kralı olacağını.

(…)

Kesintisiz mitoloji burada da devam eder. Azra ERHAT bu kesintisiz durumu şöyle anlatır.

“Ullikummi’nin doğumunu Zeus’un Girit mağarasında gizlice dünyaya gelmesiyle kıyaslamak doğru olur mu, olmaz mı? Benzer noktalar yok değil.”[7]

Devam eder Azra ERHAT “Her iki destan da nasılsa öyledir. Yaratılış ya da yazılış tarihleri arasında en azından altı yüzyıl bulunduğuna göre, Hitit’in kaynak olduğu su götürmez bir olgu sayılabilir.”[8]

Zeus taştan doğmamıştır, ama taş burada aldatıcı olarak babasının, Kronos’un ağzına verilmiştir. Yani taş sanki yeni doğmuş bir bebek gibi bezlere belenerek Kronos aldatılmıştır.

Ancak burada başka bir konu daha çıkar karşımıza.

Kronos’ a hileyle yutturulan taşın şekli ve adı vardır: Omphalos

“Ne de Pythia’nın her sabah kaynağın suyunda yıkayıp ovduğu, yağlar, kokular sürdüğü, giydirip beslediği, çocuğu gibi baktığı çember çizgili koyu renk yumurta taşı Omphalos’u. Bu, Tanrıların anası Rhea-Kibele’nin Dünyanın kuruluşu sırasındaki zaman Tanrısı Cronos’a son çocuğu Zeus yerine yutturduğu ünlü taştı. Cronos yeni doğan çocuklarını hemen yiyordu, tanrıçanın yutturduğu taş çok ağır olduğundan Kronos önceden yuttukları da dahil bütün Tanrı-Çocukları kusmuştu.

Zaten Omphalos, göbek, gök ve yer arasında bağ anlamına gelir.[9]

Omphalos aslında Antik Yunan’da dünyanın merkezini gösteren bir taştır.

Artık bir şehir efsanesinden daha çok öne çıkan ve Çorum’un dünyanın merkezi olduğu konuşmalarıyla “omphalosun” ve Hattuşa söz konusu olduğunda “Yeşil Taşın” bu merkezi gösterdiği, işaret ettiği akla gelebilir mi?

Dünyanın merkezini gösteren, “göbek” anlamı olan omphalos taşı

TÜRK FOLKLORÜNDE TAŞ DOĞURMAK- TAŞ DOĞMAK

Bedduaları, intizarları bir kanara bırakırsak annelerin bebeklerine söylediği bir ninni vardır. Bu ninniyi belki de en güzel Sümeyra ÇAKIR söyler.

AKTAŞ DİYE BELEDİĞİM

Ninninin Türk Halk Folklöründe önemli bir yeri vardır.

“Yörük obasının genç beyi kendi obasından kız beğenemez ve ilerleyen yaşının artık sonlarına geldiğinde ovadan bir kıza aşık olur ve törelerde pek yeri olmasa da beyin dediği olur ve kızla evlenir.

Ancak yıllar geçer, bey ve ova kızının çocukları olmaz.

Ova kızı kabahati hep kendinde arar ve obadan beye daha önceden yanık olan başka bir kızı kocasıyla baş göz eder ve kendisi de kayıplara karışır.

Dere tepe, dağ bayır dolaşan ve bebek diye yanıp tutuşan ova kızı bir dereden geçerken suyun içinde bebek şeklinde bir “Aktaş” görür. Tanrı hikmetidir, diye taşı dereden alır ve onu beler, Pythia gibi sarıp sarmalar ve kucağına alır.

Sonra başlar Aktaş’a ninniler okumaya:

Ağdaş diye belediğim

Tülbendime doladığım

Hak'tan dilek dilediğim