Hattuşa’ya gelirken yanımda getirdiğim az sayıda eşyanın yanında kolilerin içinde kitaplar ve müzik CD’leri de vardı.
O CD’lerden birisi benim için çok değerliydi ve 1996 yılından bu yana nereye gitsem onları da götürüyor, saklıyor ve koruyorum.
O CD’de sadece müzik değil; bir kültür, bana çok yakın Alacahöyük ve oralı 13 yaşındaki Hatice Deklioğlu da saklıdır.
Hatırla Hattuşa, diyorum, bu
CD albümle ilgili neler hatırlıyorsun?
-Hiçbir şeyi unutmadım ki.
CD albüm bana ulaştıktan itibaren albüm hakkında her gün farklı bilgiler edinerek 6 Temmuz 2020 gününe kadar geliyorum.
Artık bu kadar beklemek yeter, Alacahöyük’e git ve 13 yaşındaki Hatice Deklioğlu’nu bul, diyorum kendi kendime.
Karavana, beyaz deveye, Nikkal’e atlayıp düşüyorum Alacahöyük yoluna.
Ama önce CD albüm, Bela Bartok, Ahmed Adnan Saygun, Hamit Zübeyr Koşay ve 13 yaşındayken sesi fonograf kovanlarına kaydedilen Hatice Deklioğlu.
Ama ondan da öncesine gidelim.
EMANET SES
Ondan da öncesinde Emanet
Çeyiz adlı olağanüstü güzel bir kitap çıkar karşımıza.
Mübadelede, Denizli-Honaz’dan
giden Rum bir ailenin gelinlik çağda olan kızlarının dedesine emanet edilen
çeyizinin yazar Kemal Yalçın tarafından sahiplerine ulaştırılması çabasıdır
anlatılan.
Roman gerçek bir olaya, emanet-teslimata, dayanmaktadır.
Biz de sıkça tekrar ettiğimiz
bir sözü yine tekrar ederek “Kim var imiş biz burada yoğ iken,” deyip etrafımıza
baktığımızda Kemal Yalçın’ın bu eserini görürüz.
Bu roman adı bize de ilham olur, Biz de yazımızı “Emanet Ses” olarak yazmaya, gerçek kişilere ve olaylara dayanan hikâyeyi anlatmaya başlarız.
Hatırla Hattuşa, deyince
Kemal Yalçın da dahil oluyor hatırladıklarıma.
Çeyiz veya somut başka bir
şey emanet olur da, ses nasıl emanet olur acaba? Onu yazmaya çalışacağız.
Gevheri’den alınan güzel bir Alvar deyişi selamın da emanet edilebileceğini anlatır.
Emanet etmişsin geldi selamın
Gül yüzlü cananım aleyküm selam
Emanet edilen ses kimin sesidir, kimden emanet alınmıştır, kime teslim edilecektir, yazımızın özü budur.
MACARİSTAN’DA YAYINLANAN BİR CD ALBÜM
1996 yılı, Kasım ayı.
05 Kasım 1996 tarihli Cumhuriyet Gazetesi’nin
kültür sanat köşesinde Feza
Tansuğ imzalı bir
yazı dikkatimi çekiyor.
Yazı dünyaca ünlü Macar
Etnomüzikolog Bela Bartok’un Anadolu’da kaydetmiş olduğu Türk Halk Müziği
derlemelerinin iki CD’den oluşan bir albümde
yayınlandığından söz ediyor.
 |
| 5 Kasım 1996 tarihli Cumhuriyet Gazetesi’nde Feza Tansuğ yazısı |
Bu kadar kısa bir bilgi-haber bile beni çok fazla heyecanlandırıyor.
Bela Bartok’u ve Türk ezgileri çalıp söyleyen Macar müzik gruplarını uzun zamandır biliyorum.
Bu CD albümü de mutlaka
almalıyım. İyi, ama nasıl?
Türkiye’de kadın-erkek çok
değerli âşıkların, ustaların, mevlithanların,
gazelhanların saz ve ses eserlerinin bile hiç kaydedilmemiş olduğunu,
kaydedilenlerin ise derli toplu bir şekilde yayınlanmamış olduğunu düşünürsek,
bu CD’leri hangi müzik ithalatçısı
firma alır da Türkiye’de satabilir ki?
Birkaç müzik şirketi dışında para getirmeyecek bu tür işlere kimse girmiyor. Devlet ise Kültür Bakanlığı olarak bu tür işlerden o kadar uzak ki. Büyük ve pahalı yapımlar hep popüler ve para getiren işler oluyor.
Avrupa’nın ulusal kütüphanelerinde veya özel koleksiyonlarda bulunan el yazması eserlerimiz gibi, daha ilk icadından itibaren fonografa ve daha sonraları taş plaklara kaydedilmiş olan değerli ses ve saz eserlerimizin peşine düşen var mı acaba?
Bunu başta Kültür Bakanlığının üstlenmesi ve yapması gerekir oysa.
Neyse, konumuz bu CD albüm ve
ben bu albümü nasıl edinebilirim?
O yıllarda çalışmış olduğum
firma Macaristan’dan fren parçaları ithal ediyor ve ben ithalattan sorumluyum.
Konuyu benimle muhatap olan ve yazışmalar yaptığım Macar meslektaşıma e-posta ile yazıyorum. Macaristan’da böyle bir CD’nin yayınlanmış olduğunu ve onu nasıl edinebileceğimi soruyorum.
Neredeyse dakikalar içinde
gelen cevapta meslektaşımın CD’yi bulabileceğini söylemesi heyecanımı daha da
artırıyor.
Çok geçmeden, bir haftadan
bile kısa sürede beklediğim albüm geliyor.
Albüm ve kargo bedelini ödemek istiyorum karşı tarafa, asla kabul etmiyor.
Bunu iki türlü
açıklayabiliyorum.
Birincisi, Macar meslektaşım
için albüm ve kargo ücretinin pek dikkate alınacak kadar bir bedelinin
olmayışı;
İkinci ve bana göre önemli bir neden ise, meslektaşımın bir Macar olarak dünya çapında kendi ulusal gururları olan Bela Bartok’un bu çalışmasının Türkiye gibi bir ülkeden ve sanayi sektöründe çalışan birisinden talep görüyor olmasıdır.
O dönemde bu albümü Türkiye’de benden başka talep edip yurtdışına sipariş eden oldu mu, bilemiyorum.
KÜLTÜR ÜLKESİ MACARİSTAN
Sosyalist sistemin 1991’de
çökmesiyle COMECON da dağılmış, Macaristan o sistem içindeki ülkelerin en dip
noktasına inmişti.
Albümün yayınlandığı 1995
Aralık ayında Macaristan hem yoksul, hem toparlanmaya çalışan bir ülkedir.
Böyle bir durumda ülkelerin ilk yapacakları şey, kamu harcamalarını kısmak olur.
Oysa Macaristan her şeyde tasarruf yapmış olsa bile, kültürel harcamalarda tasarrufa gitmiyor anlaşılan. Zira bu durumda, zamanında yapılamayan kültürel harcama ve yatırımlar ileride belki de hiç yapılamaz, düşüncesiyle elimdeki bu albümün CD olarak yayınlanması için tasarrufa gidilmiyor.
Bu ülke, henüz Cumhuriyet ilan edilmemişken, Milli Mücadele yıllarında mecliste alınan kararlarla, Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı yıllarına denk gelen sıkıntılı ve yoksul günlerde bile yurtdışına öğrenci göndermekten asla tasarruf etmiyordu.
Aynı şekilde, o dönemlerde yapılan abidevi ve sanatsal gücü çok yüksek binaların yapımından asla vazgeçilmiyordu.
CD albümü yayınlayan Macarların başka bir ulusal gururu Hungaroton şirketi 1995 yılında özelleştirilene kadar bir devlet kuruluşudur ve hem Macar hem de dünya müzik kültürüne, arşivine akıl almaz katkıları olmuştur ve bu görevi halen sürdürmektedir.
Bu şartlarda yayınlanan bir CD albüm Türkiye açısından büyük bir kazanımdır.
ALBÜM ELİME GEÇİNCE
Albüm elime geçer geçmez ilk
yaptığım şey heyecanla ve zarar vermeden paketi açmak oluyor.
Kapakta Anadolu’da,
Osmaniye’de bir at arabasının üzerinde çekilmiş iki adamın fotoğrafı dikkat
çekiyor.
Soldaki, dünyanın gelmiş
geçmiş en büyük etnomüzikologlarından Macar Bela Bartok, sağdaki ise bizim ve
dünya müzik çevrelerinin Türk Beşleri olarak bildiği beş müzikoloğumuzdan birisi Ahmed Adnan
Saygun’dur.
CD albüm tanıtım yazısında aşağıdaki İngilizce metin yer alır.
“The Turkish Ministry of Education asked two teachers of composition from the Ankara Concervatory to accompy us, to allow them to see how we went abut collection folk music in situ.”[1]
Tercümesi:
“Maarif Vekaleti bu derleme gezisine Ankara Devlet
Konservatuvarında kompozisyon öğretmenleri olan Ulvi Cemal Erkin ve Necil Kazım
Akses’in de halk müziği derlemesinin in situ halde
nasıl yapıldığını görmeleri için onların da eşlik etmelerine izin vermemizi
rica etti.”
Derlemeciler Toros Dağlarının
eteklerinde, konar-göçer Yörük-Türkmen obalarının yayladan döndüğü kışlak
yollarındalar. Yüzlerinden yapacakları işin kendinden emin tavırları okunuyor.
Tarih: 19 Kasım 1936
CD albümün kitapçık kapağından
Fotoğrafın orijinal hali, at arabasıyla (Emre Aracı kitabından)
Hemen albüm kitapçığını çıkarıyor ve kaydedilen seslere bakıyorum.
Gözlerime inanamıyorum.
Albümün birinci CD’sinde ilk üç parçanın seslendireni Hüyüklü.
Hüyük, bizim bugün Alacahöyük
olarak bildiğimiz ve Atatürk’ün talimatlarıyla 1935 yılında kazılmaya
başladığında ortaya çıkan Hatti-Hitit buluntularını dünyanın nefesini tutmuş
şekilde izlediği yerin o zamanki adı.
Anadolu’da “Hüyük-Höyük-Üyük
vb.” olarak bilinen çok sayıda yerleşim yeri olduğundan, bunların birbirine
karıştırılmaması için önlerine veya arkalarına orayı tanımlayan veya tarif eden
isimler takılmıştır.
Çorum-Alaca ilçesine bağlı
Hüyük, Alaca-hüyük
Eskişehir’e bağlı Hüyük, Boz-üyük olmuştur.
CD Albüm Kitapçığı, sayfa 2-İlk üç kayıt Hüyüklü (Alacahhöyük) Hatice Deklioğlu’nun sesinden
İlk üç kayıt Hüyük’ten, şu bizim Alacahöyük’ten.
Sesi kaydedilen ise 13 yaşındaki, okuma yazması olmayan Hatice Deklioğlu’dur.
Kayıtların sırası aynı
zamanda kayıt tarihlerinin de önceliğini belirtiyor.
Yani Hatice Deklioğlu kaydı 16 Kasım 1936 tarihinde yapılmış.
İnanamıyorum.
Hızlıca çeviriyorum albüm
kitapçığının yapraklarını.
Daha da şaşırıyorum, zira
Hatice Deklioğlu’nun sesinden tam 11 kayıt var.
Yani bu şu demek oluyor, diğer kayıtlara baktığımda ses kaydı en çok yapılan üçüncü kişidir Hüyüklü Hatice Deklioğlu.
İki CD’de toplam 85 kayıt var ve bunun 11 tanesi Hüyüklü (Alacahöyüklü) Hatice Deklioğlu’nun sesinden.
BELA BARTOK ÇORUM’A-HÜYÜK’E Mİ GELDİ?
Aklıma gelen ilk şey bu büyük
müzik adamının Çorum’a
Hüyük’e gelerek müzik
derlemesi yapmış olduğudur.
Bu durum heyecanımı daha da
artırıyor.
Bildiğim okumaları yeniden yapıyor ve ilave okumalara başlıyorum. Bela Bartok Çorum’a hiç geldi mi acaba?
Bela Bartok’un Anadolu’ya
gelişini ve müzik derleme çalışmalarını okurken bulduklarım beni başka ve
paralel okumalara götürüyor.
Sonda yazacağımı şimdi yazıyorum, Bela Bartok müzik derlemeleri için Çorum’a hiç gelmedi. Ama Bartok’un derleme programında Çorum da vardı fakat o sağlık sorunlarından dolayı Çorum’a gelemedi.
Ancak Feza Tansuğ’un yukarıdaki gazete haberine göre Bela Bartok’un Çorum ve Sivas’ta da derleme yapmış olduğu anlaşılıyor. Oysa böyle bir şey asla gerçekleşmemiştir. Feza Tansuğ gibi birisinin daha dikkatli ve en azından haberde adı geçen ve Türkçeye de çevrilmiş olan Bela Bartok kitabını-Küçük Asya’dan Türk Halk Musikisi- okuması gerekirdi.
Bu konuya, Çorum-Hüyük-Hatice
Deklioğlu’na daha ileride geniş yer ayıracağız.
Paralel okumalar beni Alacahöyük’te 1935’te başlayan kazıların ertesi yılında 1936 yılında kazı başkanlığını devralan Hungarolog, ilk Kültür Bakanı sayabileceğimiz Maarif Vekaleti Asar-ı Atika ve Hars Dairesi Müdürü Hamit Zübeyr Koşay’a götürüyor.
Paralel okumalar beni Alacahöyük kazılarının bilinmeyen ve görülmeyen tarihine, daha ilk günden kazılara kazma vuran, bulunan eserleri bir namus emaneti, bir kutsal emanet gibi saklayan Alacahöyüklü (Hüyüklü) köylülere götürüyor.
EVDE İLK DİNLEME
Eve varır varmaz ilk işim CD’leri baştan sona dinlemek oluyor.
Hatice Deklioğlu üçüncü
kayıtta benim ve yöre insanının bir zamanlar hiç de yabancısı olmadığı, ama
artık neredeyse bütün bölgenin müzik hafızasından silinmiş olan “Mavilim”
türküsünü seslendiriyor.
Ne kadar duru ve çocuksu bir ses.
Sonra bir daha, bir daha
dinliyorum sesleri.
Sonra sesler beni Toroslar’a götürüyor.
Adana’ya, Cebelibereket’e (Osmaniye), Karaisalı’ya, Seyhan’a, Kadirli’ye, Mersin’e götürüyor.
Ankara’da yapılan derlemeler
var.
Bir de Sivas-Divriği’den.
Rahatsızlığı nedeniyle Ankara’ya bir adım yakın olan Çorum’a gelemeyen Bela Bartok Divrik’e nasıl gitmiş olabilir ki?
BEKLEMEDEKİ EMANET
Önce kısa bir kronoloji
-02 Kasım 1936, Bela
Bartok’un müzik derlemleri için Anadolu’ya gelmesi,
-16 Kasım 1936, ilk ses
kayıtları, ilk derlemeler,
-19 Kasım 1936, Toroslar’da derlemeler ve kayıtlar,
-Bela Bartok’un Anadolu
derleme çalışmaları 1940 yılında Amerika’da Turkish Folk Music From Asia Minor
adı altında kitap olarak yayınlanır.
-Bu yayını da içine alan
kitap çalışması 1991 yılında Türkçeye çevrilir.
-Aralık 1995, tam 60 yıl
sonra, derlemelerin BELA BARTOK-TÜRKISH FOLK MUSIC COLLECTION adı altında iki CD’lik tek bir albümde
yayınlanması,
-Kasım 1996 CD albümün bana ulaşması,
Kronoloji devam ediyor, ama
şimdilik bu kadar diyelim ve hikâyemize devam edelim.
CD albümün kitapçığını ilk okuduğumda gözüme takılan ve beni heyecanlandıran Hüyüklü Hatice Deklioğlu adı olsa da, ondan daha büyük heyecan ise elimde bu CD albüm ve bir taşınabilir CD çalar ile Alacahöyük’e gidip bu sesin sahibi olan Hatice Deklioğlu’nu bulup, ona 60 yıl önce kaydedilen sesini dinletme düşüncesi oluyor.
Ona, Hatice Hanım’a benim
emanet olarak yıllarca taşıdığım sesini, kendi çocukluk sesini teslim etmek
istiyorum.
Heyecanlanıyorum.
Bu sene geçti, seneye, bu
sene de geçti, öbür seneye, diye diye Hattuşa’ya yerleşme vaktine kadar CD de
benimle birlikte bugüne kadar dolaşıyor. Emanet hep bende.
Ama bir türlü gidip sesin sahibi Hatice Deklioğlu’na emanet sesi ulaştıramıyorum.
Oysa CD albümün bana ulaşmasından, 2020 Temmuz ayına kadar sayısız kere Alacahöyük’e gittim.
Kendime çok kızıyorum. Hiçbir nedeni yok bu gecikmenin ve bu emaneti bekletmenin.
Hatırla Hattuşa, diyorum, bu
emanet sesi sahibine teslim etmeye ne zaman gittik?
Hattuşa düşünmeden söylüyor, belli kızmış bana: 06 Temmuz 2020
06 Temmuz 2020 günü Nikkal’e atlayıp gideceğim Alacahöyük’e, Hatice Deklioğlu’na emanet sesini teslim etmeye, ama ondan önce söyleyeceklerimiz var.
BİR AYAĞI YERE BASMAYAN ARAŞTIRMALAR
Yabancı ülkelerde nasıldır,
bilemiyorum, ama ülkemizde yapılan bilimsel araştırmalarda çoğu zaman ayakları
yere basmayan bir veya birden fazla durumlar ortaya çıkar.
Bu durumda konunun
ilgilileri, tez jürileri, kitapları yazanlar, bilgileri sunanlar eksik kalan
ayaktan dolayı asla sorgulanmazlar.
Eksik olan öyle kalır. Onu
okutanlar da eksik haliyle okutur ve sunar, onu okuyanlar da eksik haliyle, bir
ayağı yere basmayan haliyle okur.
Aslında kimse okumaz,
ezberler.
Ezber olunca sorgusuz sualsiz
okuma anlaşılmalıdır.
Böyle olunca da o yere
basmayan ayak hala veya uzun süreler ayakta kalır.
Sorulara cevap bulunamaz,
tabi ki eğer soru soran-lar olursa.
Öyleyse sorularımızı sıralamaya başlayalım:
-Bela Bartok Anadolu’ya neden ve ne zaman geldi?
-Onu davet eden kim veya
hangi kurumdu?
-Derlemede nasıl bir yol
izlendi?
-Daha önce yapılan derlemeler
nasıldı?
-Ankara’da ses kayıtları
yapılan Hatice Deklioğlu, Emine Maksut ve Divrikli Ali kimdi?
-Hatice Deklioğlu’nun Hamit
Zübeyr Koşay ile bağlantısı nedir?
-Türk Musikisi adına çok
büyük umutlarla karşılanan Bela Bartok neden Türk vatandaşı yapılmadı?
-Macar Musikisi ile Alevi
Musikisi arasında nasıl bir yakınlık bulunmaktadır?
-Okuma yazma bilmeyen Hatice
Deklioğlu İngilizceyi nasıl öğrendi?
Bütün bu sorulara kısmen de olsa cevap verdikten sonra bizdeki emanet sesi sahibine teslim etmek üzere yola çıkabiliriz artık. Cevap verilmeyen soruları Alacahöyük’e varıp görüşmeler yaptıktan sonra vereceğiz.
SORULARA CEVAPLAR
Sorulara mümkün oldukça kısa
cevaplar vermekle yetineceğiz, zira işin bu kısmı müzikologları ilgilendiriyor.
Ancak bize düşen, ayakları yere basmayan sorulara cevaplar arayabilmek olacak.
Bela Bartok Anadolu’ya neden ve ne zaman geldi?
Bela Bartok Anadolu’ya 2
Kasım 1936 tarihinde ve bir davet üzerine gelir.
Gelişinin amacı, Macar ve Türk halk ezgilerinin akrabalığını ispatlamaktır.
Onu davet eden kim veya hangi kurumdu?
Bela Bartok’un daveti 1935
Aralık ayında DTCF’de Hungaroloji bölümünde öğretim üyesi olan Profesör Lazslo
Rasony tarafından şekillendirilir. Bartok ile Rasony arasındaki yazışmalar
diplomatik değildir. Tavsiye niteliğindedir.
Bartok davete olumlu cevap verince resmi davet Ankara Halkevi Başkanı tarafından gönderilir.
Halkevi’nin arkasında ise daha önce de belirtmiş olduğumuz gibi Hars Dairesi Müdürü ve daha sonra Türkiye’nin ilk milli kazıları olan Ahlatlıbel ve Alacahöyük kazılarını yapan Hamit Zübeyr Koşay bulunmaktadır.
Davet mektubunu Remzi Oğuz
Arık ve Hamit Zübeyr Koşay kaleme alırlar.
Zira Hamit Bey de
Macaristan’da Hungaroloji eğitimi almış ve bölümü başarıyla bitirerek etnoloji
doktorasıyla Türkiye’ye dönmüş bir bilim adamıdır.
Hamit Bey’in Bela Bartok’u daha onun Macaristan günlerinden duyup biliyor ve hatta onunla dost olduğundan eminiz.
“Bunların yanı sıra Bartok Türkiye’ye gelmeden epey önce Türkiye’deki yeni müzik hareketlerine ve bunlara bağlı gelişmelere ilişkin olarak çeşitli kanallardan birtakım bilgiler edinmişti. Bu kanallardan biri, zamanın (1925’lerin) Maarif Vekaleti Hars (=Kültür) Dairesi Müdürü Hamit Zübeyr Koşay’dır). Nitekim Hamit Zübeyr, kendisinin isteklendirmesi ve özendirmesiyle 1925’te Batı Anadolu’da yapılan bir saha araştırmasının sonunda 1926 yılında yayınlanan Yurdumuzun Nağmeleri adlı kitaba yazdığı ‘Başlangıç’ kısmında Bartok ile görüştüğünden ve Bartok’un Türk müzik adamlarına [=insanlarına] bulunduğu önerilerden söz eder (Ancak, bu görüşmenin yerini ve zamanını belirtmez.) [2]
Hamit Zübeyr sözü edilen kitabın Başlangıç kısmında önemli şeyler yazar.
“Başlangıç
Hayatının mühim bir kısmını halk musikisinin
tedvinine (derlemesine, yn) hasreden Macar bestekârlardan Bela Bartok ile görüşürken kendisinden
Türkiye’de musikinin terakki ve inkişafı için ne yapmak lazım geldiğini ve
hangi yolları takip etmemiz icap edeceğini sorduğum zaman üstattan aynen
şunları işitmiştim:
Bu hususta bir fikir dermeyan edebilmek için
evvela Türkiye’nin musiki ile alakadar makamının fikrini bilmek icap eder.
1-Garb musikisinden tamamıyla ayrı kalmak yahut
2-Garb ile musikisi vesaitine müracaatla milli musikinin inkişafına çalışmak mı istiyorlar.”[3]
Sözü
edilen “Yurdumuzun Nağmeleri” kitabının günümüz Türkçesine çeviri yazı olarak
aktarılmasında hazırlayan olarak adı geçen Reyhan Altınay Hanım, bize göre çok
önemli olan kitabın “Başlangıç” bölümünün Namık İsmail tarafından yazılmış
olduğunu söyler.
Reyhan Hanımın tezine karşı yazmış olduğum ve kendisine göndermiş olduğum eposta metni de aşağıda çerçeve içindedir.
|
Merhaba
Reyhan Hanım, Benim adım Recep Babayiğit, size Hattuşa'dan yazıyorum. Öncelikle
Dostum Necdet Kurt'tan sizin vasıtanızla bana gelen çalışmanız için çok
teşekkür ediyorum. Bela
Bartok'un 1936 yılında yapmış olduğu derleme ve bu derlemeden 60 yıl sonra
Macaristan'da yayınlanan iki CD'lik bir albümün ilk üç kaydına ait sesin (13
yaşında Hüyüklü Hatice Deklioğlu) peşine düşünce bu çalışma da-Yurdumuzun
Nağmeleri-çıktı karşıma. Osmanlıcasının
çeviri yazım olarak bulmak ne güzel. Bir başka çalışma daha yapılmış, henüz ona ulaşamadım. Müzisyen, müzikolog veya müzik araştırmacısı değilim. Bu çalışmada benim yararlanmak istediğim bölüm Seyfettin Asaf-Sezai Asaf beylerin raporlarına yazılan "Başlangıç" bölümüydü. Ancak,
başlangıç bölümünü yazanın kim olduğu konusunda tam emin olamadım. Başlangıç bölümünün altında yazanın adı yerine sadece Hars Müdürü yazmaktadır. Sizin
çalışmanızın II. Bölümünde ise o adı geçen Hars Müdürünün Namık İsmail olduğu
yazmaktadır. Şimdi bu durumda benim kendi çalışmamla - EMANET SES- ilgili olarak tespitlerim ise aşağıda sıralanmıştır: 1-27
Mayıs 2004 tarihinde Gazi Üniversitesi'nde yapılan Türk-Macar Halk
Müziğinin Karşılaştırmalı Sempozyumda bildiri sunan Prof. Dr. Ali
Uçkan, Yurdumuzun Nağmeleri çalışmasına atıfta bulunarak dönemin (1925'lerin)
Hars Dairesi Müdürü'nün Hamit Zübeyr olduğundan söz eder. (TÜRK-MACAR KÜLTÜR/MÜZİK İLİŞKİLERİNE VE TÜRK-MACAR KARŞILAŞTIRMALI HALK MÜZİĞİ ARAŞTIRMALARINA GENEL BİR BAKIŞ) 2-Bela
Bartok'un derleme gezisinden döndükten 40 yıl sonra, 1976 yılında yayınlanan
ve 1991 yılında Türkçeye çevrilen çalışması KÜÇÜK ASYA'DAN TÜRK HALK MUSİKİSİ
adı altına Türkiye'de de yayınlanır. Bela Bartok kitabının önsözünde "Türkiye müzeler müdürü Dr. Hamid Zübeyr'e" teşekkür eder. Eğer
sizin belirtmiş olduğunuz gibi Asaf Kardeşlerin çalışmasına başlangıç
yazan Namık İsmail olsaydı, 1925 yılından da olsa Bela Bartok Asaf
Kardeşlere de teşekkür ederdi. Bela
Bartok ne kitabın önsözünde ne de ilerleyen sayfalarda Asaf Kardeşlerden söz
etmez. (KÜÇÜK ASYA'DAN TÜRK HALK MUSİKİSİ-BELA BARTOK-PAN YAYINCILIK-1991) 3-Öte yandan Hamit Zübeyr (Koşay) Bey ile uzun yıllar yakın mesaide bulunmuş ve Hamit Zübeyr Bey'in vefatından sonra onun biyografisini yazmış olan Sadi Bayram yayınlamış olduğu çalışmasında konumuzla ilgili olarak aşağıdaki kısa biyografiyi kaleme alır. "1925
yılında İstanbul'a döndü. İstanbul
Üniversitesi'ne girmeye çalıştı, kadro bulunmadığından giremedi, aynı
yıl 24.05.1925'de Maarif Vekaleti Kütüphaneler Müfettişi, üç ay sonra,
06.01.1926-17.05.1926 arasında Hars, Asar-ı Atika, Kütüphaneler Şube Müdürü
(Bugünkü Kültür ve Turizm Bakanlığı'nın çekirdeği) oldu." s.53 (İLK TÜRK HAFİRİ HAMİT ZÜBEYR KOŞAY'IN BELGELERLE BİYOGRAFİSİ-ÖNDER MATBAACILIK-2014) 4- Sizin çalışmanızda adı geçen Namık İsmail’in biyografisine baktığımda ise onun 1924 yılında Maarif Umum Müfettişliği görevine getirildiği, 1928 yılında ise Güzel Sanatlar Akademisi Müdürü olduğu yazmaktadır. Namık İsmail için atıfta bulunduğunuz Gönül Paçacı'nın çalışmasına henüz ulaşamadım. Sonuç olarak kendi yapmış olduğum araştırma ve bulgulara göre Asaf Kardeşlerin kitabı YURDUMUZUN NAĞMELERİ'ne Başlangıç bölümünü yazanın Hamit Zübeyr (Koşay Bey olduğu kanaatine vardım. Çalışmamı
tamamladığımda izin verirseniz sizinle de paylaşmak isterim. O çalışmamda saptamış olduğum bilgiler Hamit Zübeyr Koşay-Bela Bartok yakınlığını daha da görülür kılıyor. Saygılarımla Recep
BABAYİĞİT |
Okuma ve tarama yapmış olduğum derleme kaynaklarında Bela Bartok’un adı geçen kitabının önsözüne kendi yazmış olduğu bir teşekkür notundan ve Ahmet Adnan Saygun’un Bela Bartok araştırmaları için İngilizce olarak kaleme aldığı ve onun için imzaladığı kitaptan başka Hamit Zübeyr Koşay adı nedense hiç geçmez. Oysa aşağıdaki fotoğrafta Bela Bartok’un arkasında görünen Hamit Zübeyr Koşay’dır.
Şimdilik Hamit Bey’i aklımızda tutalım, biz Alacahöyük’e varınca yeniden karşımıza çıkar belki.
Derlemede nasıl bir yol izlendi?
Daha önce yapılan derleme nasıldı?
Türkiye’de daha önce de musiki derlemeleri yapılmıştır. Üstelik bunlardan birisi Hars Dairesi Müdürü Hamit Zübeyr Koşay’ın zamanında ve onun bilgisi dahilinde gerçekleşmiştir. Dolayısıyla Hamit Bey’i bu yönüyle de Bela Bartok’a yakın buluyoruz.
Ancak bu derlemelerde ses kaydı olmadığı için birçok sorun yaşanır.
“Bu derlemeler üzerinde yeterince çalışılmadığı Bela Bartok
tarafından ifade edilmektedir. Anadolu dışında yaşayan Türklerin ezgileri ise
daha önceden oryantalistlerce, yabancı Türkolog ve müzikologlarca önemli bir
ilgiyi hak etmiştir. Ses kayıt cihazlarının bu kültürel malzemenin yaşamasına
ve üzerinde çalışılmasında inkar edilemez bir olanak sağladığı ortadadır.”[4]
Bela Bartok, ortada beyaz saçlı, solunda Hamit Zübeyr Koşay,
onun solunda Necil Kazım Akses, Ulvi Cemal Erkin, en solda Ahmed Adnan Saygun Oturan ise ünlü Tamburacı Osman Pehlivan |
Melih Duygulu kitabından-Cumhuriyet ve Müzik-İş Bankası Kültür Yayınlar-2024
Dursun Ayan kitabından
Bu yazıdan anladığımız bir ses kayıt cihazı olmadan yapılan derlemeler spekülatif sonuçlar doğurabilir.
Bu nedenle ve daha önceki derlemelerde yaşanan bu tür sorunları yakın dostu ve derleme kurulunun başında Hars Dairesi Müdürü Hamit Zübeyr Koşay’dan da muhtemelen dinlemiş olan Bela Bartok, Türkiye’ye gelirken beraberinde ses kayıt cihazı olan fonograf aletini ve kayıt malzemesi olarak silindirik kovanlar getirir.
Nitekim İstanbul’a geldiğinde daha önceden yapılmış olan derlemelerin plaklara alınmış olan kayıtlarını dinleyen Bartok, derlemeleri yapıp ülkesine döndükten sonra 1937 yılında derlemelerle ilgili iki makale yayınlar. Bunlardan birisi Türkiye’deki Halk Ezgisi Derlemeleri (1937) başlığını taşır ve derlemenin ne olması ve olmaması, nasıl olması gerektiği konusunda çok temel bilgiler aktarır.
“Plakların çoğunda, yolu İstanbul’a düşen gezici musikicilerin malzemesi kullanılmıştı. Bunlar, sırf gezip dolaşan musikiciler olmaları yüzünden, yerel bir nitelik taşıyan halk musikisinin hiçbir zaman gerçek kaynakları sayılmazlar. Derlemedeki ikinci hata musikinin de, güftelerin de kayıt sırasında yazılmamış olmasıydı. Güftelerin yazıya geçirilmemesi ise onarılmaz bir eksiklikti, çünkü, Türkiye’yi ziyaretim sırasında gördüğüm gibi, kimi plaklardaki sözleri Türkler bile anlayamıyorlardı.”[5]
Bartok yukarıdaki yazısının son cümlesinde önemli bir dip not kullanır. Aktaralım:
“Güftenin yazılmaması epeyce şaşırttı beni.
Yanımda bulunan Türkler, kendilerine bu eksiklikten söz ettiğimde, ‘Önemli
değil, bu eksikliği ne zaman olsa giderebiliriz; biz Türk’üz, plaktaki güfteyi anlarız.’ diyerek beni ikna etmeye çalıştılar. Pekala,
bunu birazdan görürüz, diye düşündüm içimden, sonra gramofona bir halk türküsü
plağı koydum. Türklerden birinden güfteyi yazmasını rica ettim, ben de ezgiyi
notaya geçirmeye başladım. Türk, plağı büyük bir dikkatle dinledi, ama güftenin
kimi yerlerindeki kimi kelimeleri, hatta cümleleri çözemiyordu. ‘Görüyorsunuz
ya, dedim,
‘derleyici güfteyi doğrudan doğruya icracının ağzından yazmazsa neler
olabiliyor!’ Nerede olursa olsun bu işi bundan böyle ihmal etmemeleri için
uyardım onları. Öğüdümü tutup tutmadıklarını bilemiyorum.” [6]
Kovanı takılı fonograf cihazı
FONOGRAF:
Edison tarafından 1877 yılında icat edilen fonograf, ses
dalgalarını mekanik olarak balmumu veya teneke bir silindire kazıyarak
kaydedebilen ve bu kayıtları tekrar çalabilen ilk cihazdır. Bu işlem, bir
hoparlör ve bir mikrofonun yardımıyla, ses dalgalarının silindir üzerine ince
bir iğne yardımıyla iz olarak kazınması prensibine dayanır.
Ankara’da üç kişiden (Hatice Deklioğlu-Emine Muktat-Divrikli Ali) yapılan derlemeler muhtemelen Hamit Zübeyr Koşay’ın evinde gerçekleşmiştir.
Daha sonra bu konuya,
Ankara’da yapılan kayıtlara yeniden döneceğiz.
Ankara dışında yapılan
kayıtlarda Bartok’un izlemiş olduğu yol ise kendi ağzından şöyle aktarılır:
“Başlangıçta düşündüğümüz gibi, en sonunda dördüncü gün yörüklerin yaşadığı yere gittik. İlkin, Adana’nın 80 kilometre doğusunda yer alan Osmaniye adlı büyükçe bir kasabaya uğradık. Osmaniye kasabası ile civardaki birkaç köyde oturanlar Ulaş aşiretine bağlıydılar. Bundan yetmiş yıl önce yerleşik düzene geçmek zorunda kalmışlar. Öğleden sonra saat 2’de Osmaniye’ye geldik. Saat 4’te bir evin avlusundaydık.
Belli etmesem de sevinçten içim içime sığmıyordu çünkü nihayet yerinde türkü derleme fırsatını elde etmiş, yine bir köy evine gelmiştim! Yetmiş yaşındaki ev sahibi Ali Bekir oğlu Bekir, bizi dostça karşıladı. İhtiyar adamcağız, biz daha avluya adım atar atmaz hiç çekinmeden oracıkta bir türkü koyuverdi. Eski bir savaş hikâyesiydi bu “Kurt paşa çıktı Gozana/Akıl yetmez bu düzene…”
Kulaklarıma inanamıyordum. Bu eski bir Macar ezgisinin varyantına benziyordu! Sevinç içinde hiç vakit kaybetmeksizin Bekir’in türküsünü kaydettim. Tam iki kovana sığdı.”[7]
Daha önceki derlemeciler köylüleri ayaklarına çağırıp derleme yaparlarken Bartok köylülerin ayaklarına gider.
“Bu arada şunu da özellikle belirtmeli ki Türk etnomüzikologlar şehirlerde, civardaki şehirlerden yahut köylerden çağrılan köylülerle çalışmakla yetinmişler, Bartok ise köylerde, hatta konargöçerlerin bile uğradıkları yerlerde çalışmak için diretmişti.”[8]
CD albümün kitapçığında
yerinde derleme için “In situ” terimi kullanılır.
Daha çok arkeolojide rastladığımız bu terim “Başka bir yerden taşınmadan kendi yerinde bulunmuş” anlamına gelir.
Bütün bu çalışmalar,
Bartok’un konferansları, başarılı derlemeler, onun saygıyla karşılanması her
şey güzel gider.
Derlemeler de bittikten sonra Bartok 29 Kasım tarihinde, yani gelişinden 26 gün sonra Türkiye’den ayrılarak ülkesine döner.
Türk Musikisi adına çok büyük umutlarla karşılanan Bela Bartok neden Türk vatandaşı yapılmadı?
Bela Bartok ülkesinde,
yeniden Türkiye’ye döneceği, özgürce çalışabileceği ve sanatını icra
edebileceği, geçimini temin edebileceği ve hatta Türk vatandaşlığına kabul edileceği
umuduyla Türkiye’den Ahmed Adnan Saygun’dan haber bekler.
Ne yazık ki beklenen haber
hiç gelmez.
Oysa yeni kurulan Cumhuriyet, Türklük-Türk Kültürü-Türk Arkeolojisi-Türk Dili vb. konularda o dönemde en çok Macaristan ve Macar kültürüne yakındı.
Ne oldu da Bartok’a beklediği
ikinci davet gitmedi?
Bunun nedenini o dönemin Kemalist Kültür Politikalarında aramak gerekir.
Kemalist Rejim bir yandan
Türk kimliği yaratmaya çalışırken ve sadece Macarları değil Hititleri ve
Sümerleri de Türk sayarken öte yandan “Çağdaş muasır medeniyetin” kaynağının
Batı Avrupa’da olduğuna inanmaktadır.
O dönem özellikle Almanya’da esen anti-semitik rüzgârlar ve uygulanan baskılardan kaçıp kurtulmak isteyen Yahudi, sosyalist, anti-nazi bilim insanları ve sanatçıları, başında Atatürk’ün olduğu Türkiye’de çalışmak için sıraya girerler adeta.
İşte tam da o yıllarda, 1935 yılında Atatürk’ün özel davetiyle Ankara’ya gelen dünyaca ünlü müzik adamı Paul Hindemith Ankara Devlet Konservatuarını kurar.
Oysa Bela Bartok sadece bir
yüksek bürokrat tarafından davet edilmiştir.
Kuşkusuz bu davetten
Atatürk’ün de haberi olmalıdır.
Ancak Atatürk bu çok önemli derlemeleri yapan, o zaman bile dünyanın sayılı etnomüzikoloğu olan Bela Bartok ile görüşmez. Hindemith’i batılı gören Atatürk, Bartok’u doğulu mu görüyordu acaba?
Dolasıyla Bartok ikinci kez
davet almaz ve Atatürk’ün vefatını müteakip Macaristan’dan İsviçre’ye göçer.
Bartok, küskün ve kırgın olarak gittiği Amerika’da yoksul bir hayatı göğüslemek zorunda kalarak 1945 yılında kansere yenik düşmüştür.
Yani musiki alanında yapılacakların neredeyse tamamı genç kuşak diyebileceğimiz Türk Beşlerine kalmıştır zorunlu olarak.
“Diğer bir konu, o zamanlar Türk müzik politikasının belirlenmesinde Alman besteci Hindemith ile Macar besteci Bartok özelinde somutlaşan Alman ve Macar ekollerinden birinin tercihi meselesidir. Sonunda Alman ekolü benimsenir ve Hindemith, Türkiye’ye bu amaçla gelir. Bartok bu konuda, Hindemith’in de dostu olduğu için, bir tartışma ve rekabete girmez ve girilmesini de istemez.”[9]
Bartok henüz derlemeler yapmak için Türkiye’ye gelmeden önce, onu Ankara’ya davet eden Laszlo Rasoni’ye 1935 yılında yazmış olduğu mektupta Hindemeth ile aralarında rekabet vb. sorun olmadığına ilişkin şunları yazar:
“Hindemith’in bir musiki konservatuarı kurmak üzere Türk hükümetince yakın bir geçmişte Ankara’ya davet edildiğini biliyorum. Hindemith’le çok dostça ilişkilerim vardır, kendisine çok da saygı duyarım; bu bakımdan, onun işine karışmak istediğim anlamına gelebilecek en ufak bir sözden bile ne pahasına olursa olsun, sakınmamız gerekir. Ama böyle bir şey olması için ortada hiçbir neden yok; o konservatuarların kuruluşuyla ilgili tavsiyelerde bulunur, ben de sadece onun alanına girmeyen, halk ezgisi derlemeleri konusundaki tavsiyelerimi bildiririm.”[10]
Burada aslında söz konusu
olan “Ekol seçimi” değildir, söz konusu olan batı-doğu bakışı ve tercihidir.
Server Tanilli 29 Eylül 1995 tarihli Cumhuriyet Gazetesi’ndeki yazısında Bela Bartok’un ikinci kez Türkiye’ye gelmesini ve hatta Türk vatandaşı olmasına engel olan düşünceden söz eder.
“Bu arada Türkiye’ye gelmeyi de düşünmüş (ikinci kez yn.), ancak buradaki Almanya yanlısı müzikçilerin engellemesiyle karşılaşmıştır.”[11]
Geriye cevaplanması gereken
dört soru kalıyor.
Bu dört soruyu cevaplayabilmek ve emanet sesi sahibine teslim edebilmek için 6 Temmuz 2020 sabahında artık Hüyük’te-Alacahöyük’teyim.
(Devam edecek)
[1] CD Albüm
Tanıtım Yazısı-Jozsef Biriny Curator of Musical Instruments Ethnographical
Museum- 05.12.1995-24-25
[2] Prof.
Dr. Ali Uçkan-Türk-Macar Halk Müziğinin Karşılaştırmalı Araştırması
Sempozyumu-27 Mayıs 2004-Türk-Macar Kültür/Müzik İlişkilerine ve Türk-Macar
Karşılaştırmalı Halk Müziği Araştırmalarına Genel Bakış
[3]
Yurdumuzun Nağmeleri-Seyfettin Asaf-Sezai Asaf-Çeviriyazım: F.Reyhan
Altınay-1926-Memleket Matbaası-s.41
[4] Bela
Bartok’un Türk Halk Müziği Derlemeleri Üzerine Çalışmalar-Dursun Ayan-Kitabevi
Yayınları-2021 İkinci Baskı, s.37
[5] Küçük
Asya’dan Türk Halk Musikisi-Bela Bartok-Çeviri: Bülent Aksoy-Pan
Yayıncılık-1991 Ekim Birinci Baskı-s.238
[6] Bartok,
age, s.238
[7]
Anadolu’da Bartok’un İzinde-Janos Sipos-Çeviri:Sanat Deliorman-Pan
Yayıncılık-2009 Birinci Baskı, s.19
[8] Janos
Sipos, age, s.32
[9] Dursun
Ayan, age, s.3
[10] Bartok,
age, s.254
[11] Server
Tanilli, 29 Eylül 1995 tarihli Cumhuriyet Gazetesi-BİR BAKIMA-Bartok, Ruhi Su,
Sümeyra
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder